Kape Sa Siyudad
Sulat-Ensiklikal Ni Santo Papa Francisco Kabahin Sa Pagpakabana Sa Atong Usa Ka Puy-anan
PUWERTENG suyop ni Efren sa iyang pinalit nga bugnawng kape sa usa ka cafe sa IT Park sa Sugbo diin wa pa abtig duha ka minuto, hangin na lay nahibiling masuyop. Labihan niyang tingsi. “Ah, bantog rang mahal.”
Mao na kadto ang kataposan niyang kuwarta. Aduna pa diay siyay gamayng sensilyo sensilyo: duha ka tagsingko ug duha ka tagpeso. Sukli sa dosentos nga gihata gihatag niyas kahera ganiha.
Ang oras alas singk singko na sa hapon. Hapit na mongitngit apan wala gihapoy gikatagbo si Efren nga tawong nakaila sa iyang gipangita dinhis siyuda siyudad.
Aduna siyay nakitang nakita babayeng maanyag sa atbang. Puti nig panit, taas og ilong, tul tul-id ug sinaw ang buhok. Nagsuot nig itom nga sinina nga lahos na sa m may tuhod.
Gitutokan lang ni n niya. Wa ra bay sama ini kaanyag sa ilang bukid sa Argao. Kon m maghabalhabal ka, hapit duha ka oras pa ang imong biyaheon aron m maabot kas ila gikan sa haywey.
Sul-ot ang itom pod niyang sinina ug karsones nga blue, mibarog si Efren nga gibitbit gihapon gih ang wa nay sulod nga gibutangan sa iyang mahalon nga bugnawng bug kape. Gilakaw niya ang distansiya padu’ng sa maong bab babaye.
“Ma’m, pasayloa,” dapit niya sa babaye. Gipaduol niya ang wala niyang kamot sa abaga sa babaye.
Mihangad pod ang babaye kang Efren, naghuwat sa sunod niyang iestorya.
Di man m n s sad d hin hinuon on lago ang panagway sa baynte siyete anyos nga ulitawo karong hapona. Hinuon, maklaro ang mga lakra sa iyang nawong nga hamos tungod sab sa kataas sa oras sa biyahe
gikan pas habalhabal sa ilang bukid ngadto na sa haywey sa lungsod aron mosakay og bus nga molargag duha ka oras padu’ng sa Siyudad sa Sugbo. Aduna pod siyay pamorma nga agi og sigeng sanggot sa kabukiran— dili daot kaayo, dili sab tambokon.
“Ma’m, ah…” Daw naglisod og litok si Efren sa mga letrang mingpilit sa iyang dila sa dihang mihangad na niya ang naginusarang dalaga. “Ah, kuan, lami ilang kape diri, no?”
Mingbudlat ang mga mata sa babaye. Miatras gamay ang iyang ulo nga mora bag nahibu’ng sa gipangutana ni Efren.
“He-he. Pers taym man god nako dinhi. Mahala diay sa kape nga bugnaw diri, morag halo-halo nga tagbaynte sa amo pero hapit na man matag dosentos dinhi,” ni Efren nga nagkatawa. Gikawot niya ang ubos nga bahin sa iyang liog. Nagngisi.
“Pagtarong diha,” kalit nga tubag sa dalaga, manghod gamay sa singgit. Gikuptan niyag hugot ang shoulder bag nga gisabak. “Ngano ka, Kuya?”
Miatras ang lingkoranan niini.
“Ah, ayawg kahadlok, Ma’m,” daling santa ni Efren. Miatras pod siyag gamay. “Di ko abat. Naa ra koy pangutana unta, he-he.”
Wala motingog ni molihok ang babaye. Gakupot gihapon nis iyang bag. Nagtutok gihapon ang nanagkong mga kalimutaw niini kang Efren.
“Kuan, kaila ka ni Simon Libaton? Dinhi kuno to siya magtrabaho sa IT Park,” niya sa labing paspas nga sinultihan, daw hadlok nga modagan palayo ang babaye sa dili pa niya malitok ang iyang tinuod nga tuyo.
“Pagtarong diha,” pinasingkang tubag sa babaye.
Wa makatingog si Efren. Miginhawa siyag medyo lawom. Hinayng nakum-ot ang iyang dagway og daw padu’ng na mohilak.
“Ma’m, maluoy ka. Tabangi ko. Wa koy matulgan. Nasaag na ko. Last na to nakong kuwarta. Wa pa nako makita hain kaha magposte ang akong uyoan—”
Mitingog ang pagsagirit sa puthawng tiil sa lingkoranan sa babaye sa semento, mibarog siyang pinaduko ug mikaratil pagdagan palayo.
Nahunong si Efren. Mitulo ang luha sa wala niyang mata. Iyang tuong mata basa-basa.
Wa niya mahisabti ang gibuhat sa dalaga.
Unsay iyang nabuhat? Igo ra man unta siyang nangutana.
Hapit na mogabii ug wa nay laing mahimo si Efren. Ang siyudad lahi gyod diay nga mangtas kon ikomparar nimo sa bukid, hunahuna niya.
Ug sa iya na untang pagpadulong sa duol nga guwardiya aron mangutana, kalit adunay nanitsit niya sa likod.
Duha ka polis. Giduol siya ug daling giposasan.
“Ngano ni? Unsay akong gibuhat?” niya sa balik-balik. Gipaningot og sugod si Efren.
Gipasulod siya sa sakyanan ug sa iyang paglantaw sa palibot nakita niya sa unahan ang dalagang midagan palayo niya ganiha. Nakig-estorya ni sa usa sa mga polis nga miposas niya.
“Paita, di lagi magpatakag pislit og tutoy, Migo.” Mibuhakhak ang usa sa mga polis niya samtang mitarong nig lingkod likod sa manobela. “Awa, preso ka hinuon.”
(KATAPOSAN)
Dili niya kalibotan ang siyudad. Langyaw siya dinhi ug inosente sa duwa sa kaabtik…
(Sa atong mainitong pagdawat ning labing ulahing ensiklikal ni Papa Francisco, nahunahunaan nako nga mapaambit kini sa hinay-hinay diha sa ato mismong pinulongan. Dili ko makaingon nga mao gayod kini ang tukmang hubad sa Binisaya apan sa akong makaya akong gipaningkamotan nga makuha ang unod niini. Ang nakanindot sa estilo ni Papa Francisco mao nga migamit siyag lengguwahe nga masabtan sa mga tawo. Hinaot unta nga pinaagi niini makalambigit kita sa ubang hugpong nga nagpadayon sa paglihok alang sa pagpakabana sa atong usa lamang ka puy-anan. – Taghubad) (Ikaupat nga Gula)
III. Ang pagkahanaw sa lainlaing matang sa kinabuhi
32. Ang mga gasa sa yuta gipanamastamasan usab tungod sa hiktin nga panan-aw sa pamaagi sa ekonomiya, komersiyo ug produksiyon. Ang pagkahanaw sa mga lasang ug kakahoyan maoy hinungdan sa pagkahanaw sa mga mananap nga mao untay labing mahinungdanong kapaninguhaan sa umaabot, dili lamang alang sa pagkaon kondili usab alang sa pagtambal sa mga sakit ug uban pang mga kagamitan. Ang lainlaing mananap ug tanom nagdala og kinaiyanhong mga sangkap (genes) nga mahimong sulbad nga kapaninguhaan sa umaabot nga katuigan alang sa pagtubag sa tawhanong panginahanglan ug sa
paghusay sa mga problema sa kalikopan.
33. Apan dili lamang igo ang paghunahuna sa lainlaing mananap ug tanom isip mahimong “kapaninguhaan” nga magamit, unya kalimtan ang pagtan-aw sa ilang bili. Matag tuig dunay liboan ka tanom ug mga hayop nga dili na nato mailhan pa, nga dili na makita sa atong kabataan, kay nahanaw na sila sa hingpit.
Ang kadaghanan niini nangahanaw tungod sa mga buhat sa tawo. Tungod kanato, liboan ka matang sa mananap ug mga tanom ang dili na makahatag og himaya sa Diyos pinaagi sa ilang pagpakabuhi, ni makapadayag sa ilang mensahe nganhi kanato. Wala ta nianang maong katungod.
34. Makapatugaw pag-ayo kanato ang pagkahibalo sa pagkahanaw sa mga mananap nga magpasuso o mga langgam, tungod kay dali man silang makita. Apan ang maayong lakat sa sistema sa kalikopan nagkinahanglan og mga punggos, mga lumot, mga ulod, mga insekto, mga mananap sa katubigan ug ang dili maihap nga dili makitang mga butang nga may kinabuhi. Pipila sa dili kaayo
Nameligro ang mga kinabuhi sa dagat nga wala kaayo nato tagda, sama sa pipila ka matang sa pinong tanom ug mga mananap; mahinungdanon kini silang mga butanga nga kalan- on usab sa ubang kinabuhi diha sa kalawran, ug ang mga isda nga atong pagkaon nangabuhi tungod kanila…
daghan nga matang sa dili makitang butang nga may kinabuhi, may mahinungdanong papel sa pagpabalanse sa kahimtang sa usa ka dapit. Kinahanglang molihok ang mga tawo kon ang sistema sa yuta sa usa ka dapit moabot na sa kuyaw nga kahimtang. Apan karong panahona, kining maong kahimtang diha sa kinaiyahan nagpirme na. Kini nagdala og grabeng mga problema nga maoy hinungdan sa dugang pang kakuyaw; bisan asa na lamang ang kalihokan sa tawo, dala ang mga risgo niini. Kalagmitan nagpasamot lamang ang bunga niini kay ang gihimong kasulbaran sa problema makapagrabe na man hinuon sa kadaot. Pananglitan, daghang langgam ug insekto nga makatabang sa kaumahan ang nangahanaw na tungod sa mga hilo sa uma: ang ilang pagkahanaw gihulipan sa mga pamaagi nga makadaot usab. Kinahanglang magpasalamat kita sa dalaygong pagpaningkamot sa mga siyentipiko ug mga enhinyero nga naghalad og panahon sa pagpangita og kasulbaran sa mga suliran nga hinimo sa tawo. Apan ang maalamong pagtan-aw sa kalibotan nagapakita nga ang gidak-on sa gipanghimo sa mga tawo, kalagmitan alang sa katuyoan sa negosyo ug konsumerismo, nagapas-as sa yuta ug nagapakunhod sa kaanindot niini, kanunay gayong kulang ug dili klaro, bisan pa kon walay hunong ang paglambo sa teknolohiya. Morag naghunahuna ta nga mailisan nato ang kaanindot sa kinaiyahan sa butang nga atong gihimo.
35. Sa pagtan-aw sa epekto ngadto sa kalikopan sa bisan unsang proyekto, kalagmitan gipakita ang pagpakabana diha sa epekto niini ngadto sa yuta, tubig ug hangin, apan dunay gamay lamang ang gihimong mainampingong pagtuon sa epekto niini ngadto sa lainlaing matang sa kinabuhi, nga makaingon ta nga morag gamay ra ang kahinungdanon sa pagkapuo sa matang sa mga hayop ug mga tanom. Ang lagpad nga kalsada, bag-ong mga plantasyon, ang pagkoral sa pipila ka dapit, ang paghimo og dagkong dam sa mga tuboran sa tubig, ug susamang mga kaugmaran, makapahanaw sa kinaiyanhong mga puy-anan sa mga mananap ug, usahay, maoy hinungdan nga dili gawasnon ang mga mananap sa pagbalhin o pagsuroy-suroy. Bunga niini mao ang pagkamatay gayod sa hingpit sa pipila ka matang sa mananap. Dunay laing pamaagi aron pagkunhod sa epekto niining maong mga proyekto, sama sa paghimo og mga agianan alang sa lainlaing mananap, apan diyotay ra ang mga nasod nga dunay ingon ani nga pagpakabana ug pagtan-aw sa unahan. Kalagmitan, kon ang pipila ka matang sa mananap pahimuslan pinaagi sa komersiyo, gamay ra ang pagtagad sa pagtuon sa paagi sa pagpasanay nila aron mapugngan ang ilang pagkahurot ug ang mosangpot nga pagkaguba sa balanse sa kinaiyanhong sistema sa kalikopan.
36. Ang pag-atiman sa kinaiyanhong sistema sa kalikopan nagkinahanglan og mainandamong pagtan-aw sa halayong umaabot. Apan ang bili sa kadaot gumikan sa kakulang sa pagpakabana tungod sa kahakog mas dako pa kay sa ekonomikanhong benepisyo nga makuha. Dili makuwenta ang kadako sa bili sa kadaot nga bunga sa pagkamatay o dakong kadaot sa matang sa mga mananap. Mahimo kitang hilom nga mga saksi sa makalilisang nga pagpanglupig kon maghunahuna kita nga makakuha kita og dagkong kaayohan pinaagi sa paghimo sa tanang katawhan, karon ug sa umaabot, nga mag-antos sa sobra kadakong bili sa kadaot sa kalikopan.
37. Pipila ka nasod ang nakahimo na og dakong paglambo sa pagtukod og mga dapit-pasilonganan sa kayutaan ug sa kadagatan diin gidili ang pagpanghilabot sa tawo nga makapausab sa ilang mga dagway o sa ilang unang gambalay. Sa pagpanalipod sa lainlaing matang sa kinabuhi, nangusog gayod ang mga batid sa pagduso sa panginahanglan sa linain nga pagtagad nga ipakita sa mga dapit nga mas abunda pa ang mga matang sa kinabuhi ug bisan sa mga