Mag- bike Ta!
(Una Sa Tulo Ka Hugna)
IPAAGI na lang namog mga komedya. Pananglit, bag-ong uli gikan sa panagat, mga pagumangkon nga mosuroy sa balay, ilabi nas Betyok (kun Florbeth— ang pambatong pamangkin), akoy pagatawgon nilag Boss. Niya pa: “Bawod diay kaayo dinha sa San Bernardino Island padu’ng og Legazpi, Boss?” “Shot sa Boss, oh!” Perog medyo dugay na nag-estambay, unya si Betyok na poy molaag, samot nag bag-ong suweldo isip callboy (kay nagtrabaho mag call center), siya na pod among Bossing. “Naa kay dalang pan sa Titay, Boss?” “Pila ka case paliton nga San Miguel, Boss?” inako pas iyaha ug ubp. Hinuon, sa tanan, bag-ong naog o bisan pag dugay ra, ang akong manghod, si Toto, mao gayod ang orihinal nga ginatawag namog, dili lang Boss, apan Big Boss gayod.
Usa ka tingbakasyon sa Abril nga nag-abot mi sa among bukid ni Big Boss. Tungod sa matang sa gisudlan namong trabaho maong tagsaon na lang magabot sa balay. Isip agawon lagi kunohay maong nag-agad ko niyag unsa nga pasingot among buhaton pagkahapon. Sa akong pagtuo, samas naandan: moadtog basketan makigdula sa mga batan-on. Nga dili sad magmakuli ang mga batanon kay inigkahuman, daog o pilde sure
Nganong ampay na nako ang pag-bike gikan pa niadto? Ambot lang! Seguro usa ni ka pangutana nga ang tubag mas mahimong tubagon sa uska laing pangusisa sama nga nganong molupad man ang langgam o makalangoy ang isda?
ball man nga naa gayoy pan ug soft drinks. Busa giandam na nakong bola, sapatos ug water tumbler— sa dihang ang helmet sa bike man diayng gikuha ni Big Boss ug miingon: “Subayon natong bag-ong gihimo nga kalsada padungs tenisan sa Little Baguio, Don…”
“Makalapos na bang kalsada lahos sa Litte Baguio?” inako pa sa medyo sagol katingala nga pangusisa.
“Naa na man kuno,” tubag pa niya.
Ang mao nakong kahingangha wala maggumikan sa bag-ong kalsada, kay pila ka buwan ang nakalabay nakadungog na man kos balita bahin sa proyektong giplano nga magdugtong gikan sa kabihasnan ngadto sa labing uyamot namo nga sityo— ang dapit nga namat-an namog kahayag— ang Little Baguio— apan, sa katingala nga mag- bike man diay mi, dili magbasketbol. Awa rang kasiaw sa tawo, nagpanakla ko sa hilom. Kon nahibaloan pa nga magbisikleta mi, pagkaudto pa lang naandam na unta tanan.
Dihadiha, gipagawas dayon nakong duha ka bike sa ilang mga lungag. Ang Nerch ug Cole. Wala ang Trinx, kay duha ra man mi. Sa akong lantaw, ang duha daw nagpasiwil sa ilang mga bangkil gumikan sa kamaya human matangtangi sa kadena gikan sa pipila ka buwan nga nagbalikos kanila. Gikuha dayon ang air pump ug gibombahan ang mga ligid. Kabalo na ta, mabisan unsang sakyanan basta may gidugayong dili magamit, mokibhang gayod ang hangin. Ug gisunod pagpagawas ang ubang accessories: speedometer, horn/headlight, tail light, water tumbler, mini air pump, saddle bag ug sudlanan sa tools, emergency patch kit, gloves ug arm warmer, helmet, shades (ang all-around nakong Spyder), ug ang kataposan mao ang gamayng bag nga sudlanan sa selpon ug coin purse (sensilyo engkaso pangbulkit sa ligid apil sa baba— tubig, energy drink, pan ug uban pa). Ug ang dili puyde
apohan, apo, pag-umangkon, kabaw, baboy, baktin, manok, wati, isda, ulod, mananambal, manlalaban, polis, huwes/ maghuhukom, piskal, drayber, ug daghan pang uban.
Dili tanang butang naghupot sa kinaiya sa pagka babaye/lalaki. Kon ingon niining butanga ang gisangpit sa usa ka pungan, ang maong pungan gitawag nga way luhin o neuter. Mga pananglitan: bato, gugma, trak, barko, karsada, abog, kutsara, plato, kaldero, karne, bugas, ug uban pa.
Mga Hinagdaw nga Pungan
KADAGHANAN sa mga pungan sa Binisaya maingon ta nga mga pulong nga kinaiya ug klaro gyod ang pagka pungan; inigkadungog o basa nato sa ingon niini nga pulong, wala na tay pagduhaduha nga usa kini ka pungan.
Apan daghan sab nga pungan Binisaya nga maingon nga dili gyod pungan ang natural o orihinal nga kinaiya. Buot ipasabot, ang maong pungan gibalay gikan sa laing pulong nga dili pungan aron mahimong pungan. Kasagaran, ang ingon niini nga mga pungan “hinagdaw” gikan sa mga gamot-pulong ( root word) nga punglihok (pulong-lihok o verb) ug nabalhin ngadto sa pagka pungan pinaagi sa paggamit sa nagkalainlaing iglalanggikit ( affix). Sa Iningles, ang tawag sa ingon niining mga pungan mao ang “derivative nouns” (puydeng tawgon lang nato kini sa Binisaya nga mga hinagdaw nga pungan).
Aniay pipila ka pananglitan sa gamot-pulong nga punglihok nga gibalhin ngadto sa pormang pungan pinaagi sa paggamit sa nagkalainlaing iglalanggikit. Matikdi nga niining maong mga pananglitan, ang gigamit nga mga iglalanggikit nasulat sa dagkong letra: laom – PAGlaom; kaon – PAGkaon; tuo – PAGtuo; lung-ag – lINung-ag; buhat – bINuhat; lalang – lINalang; gamos – gINamos; un-on – INun-onAN; lunang – lunangAN; simba – simbaHAN; latay – latayAN; tungha – tunghaAN/ tULunghaAN; eskuyla – eskuylaHAN; ihaw – ihawAN; tan-aw – tALan-awON; kaon – kALan-on; basa – basaHON/ bALasaHON; tuman – tULumanon; sugo – sULugoON; bilanggo – bilanggoAN; agi – agiANAN; labay – labayANAN; higda – higdaANAN; tago – tagoANAN.
Kining atong gipakita sa ibabaw bahin sa “hinagdaw” nga mga pungan nagpamatuod lang sa giingon nga:
“Sa pagtagik sa mga pulong Binisaya, iglalanggikit is the key.” —