Pag-atubang sa Reyalidad sa Globohanong Pag-init

ANG globohanong pag-init ug ang resulta niining kausaban sa klima usa ka makatugawng panghitabo sa atong panahon. Ang kalibotan usa ka buhing planeta nga gapabiling buhi diha kinaiyanhong sikolo nga radyesyon, ang pagdawat sa kalibotan sa enerhiyang kainit gikan sa Adlaw; ebaporasyon, pag-alisngaw sa kainit sa yuta ug katubigan ngadto sa kawanangan; ug kondensasyon, ang paghiusa sa ubang inalisngawng tubig didto sa ubos nga atmospera sa planeta, pagkahimong panganod niini ug pagbalik sa yuta isip ulan. Ang tanang talamnon ug mga hayop sa yutang mamala ug katubigan nabuhi ug misanay sa tanang kapanahonan pinaagi ning maong walay pag-undang nga sikolo-proseso sa kinaiyahan.

Miabot kanato kining globohanong pag-init dihang ang sikolong gihisgotan gilapas sa naghingaping mga inalisngaw sa kalibotan sama sa alisngaw nga tubig ( water vapour) ug gas nga carbon dioxide ug methane. Ang carbon dioxide usa sa hugawng mga produkto sa walay pagkutat nga paggamit sa sugnod nga gikan sa lanang petrolyo diha sa mga sakyanan, sa mga makina sa mga pabrika o ubang buluhatang pang-industriya, ingon man sa pagsunog sa kalasangan aron matamnan sa mga plantasyon sa mga produktong sama sa palm oil, saging, mais, pinya ug uban pa.

Ang gas nga methane inalisngaw sa mga basakan sa humay, sa mga bakahan, karnerohan, baboyan ug uban pang kahayopan.

Ang maong mga inalisngaw resulta sa tawhanong pangandoy sa malipayon ug haruhayng kinabuhi ug sa pangandoy sa mga nasod nga maadunahan, ingon man sa pagtubag sa panginahanglan sa pagkaon sa nagkabagang katawhan, mga puluy-anan, kagamitan ug uban pang mga butang.

Ang alisngawng gas matapok didto sa tas-taas nga atmospera sa atong planeta, nahimong babag sa hinungawng kainit sa yuta nga mopaingon unta sa kawanangan. Ang wala magamit nga enerhiyang kainit gikan sa Adlaw, imbes mogawas paingon sa kawanangan, mobanda sa nagbabag nga gas sa atmospera ug mobalik sa yuta. Niining panghitaboa, namugna ang gitawag og global warming o pag-init sa tibuok kayutaan.

Ang mibandang kainit nga mibalik sa kalibotan nakapatunaw sa yelo didto sa North Pole, mipainit sa kadagatan nga miresulta sa naghinobrang ebaporasyon sinundan sa bug-at nga mga pagulan.

Ang globohanong pag-init nagtumod sa daghang tubig sa atong atmospera nga maoy hinungdan sa hilabihang kakusog nga mga pagbundak sa ulan nga wala na mahisubay sa takdang panahon sa ting-ulan.

Ang pag-init sa kadagatan mipataas sad sa gikusgon ug sa gidaghanon sa bagyo, miresulta sa mga pagbaha, pagkamugna sa dagkong mga balod kun tsunami nga mohapak sa kabaybayonan o ubos nga kayutaan. Ang pagkatunaw sa yelo sa North Pole, mipataas sa dagat. Gani, naa nay mga isla sa Pasipiko nga nangahanaw kay gilamoy na sa dagat. Kining nagpadayong pagtaas sa dagat dakong hulga sa mga siyudad nga nahimutang sa kabaybayonan.

Ang nagkataas nga pag-init sa kayutaan ug kadagatan nakapayabag sa klima. Samtang may mga dapit nga gibundakan ug gilumsan sa kusog nga mga pag-ulan ug gihapak sa makalilisang nga mga bagyo, sa maong panahon ang ubang mga dapit sa kalibotan naughan sa hilabihang kainit sa hulaw. Ug samtang ang ubang dapit nagdilaab, nangaugdaw sa dili mabangbang nga sunog sa palibot, sa maong higayon ang ubang dapit gidabudabohan sa mabangis nga mga bagyong yelo ( winter storms) ug mibagtik sa hilabihang katugnaw.

Ang kausaban sa klima nagahulga sa seguridad sa pagkaon. Ang mga talamnon sama sa humay nga maoy gisaligang pagkaon labi na sa mga nasod sa Asya, motubo ug mosanay sa

tukmang temperatura o kainiton sa palibot. Kon ang maong temperatura mausab, apektado ang produksiyon sa maong talamnom. Ang nagakataas nga temperatura sa tunga-tungang dapit sa kalibotan ( equator) motulod sa gisaligang pagkaong talamnon labi na ang humay paingon sa dapit nga medyo bugnaw, mameligro ang produksiyon sa mga dapit nga mao untay iyang naandang tuboanan ug malagmit mosangpot sa gutom ug pag-ilaid sa kalisod sa katawhan sa maong mga dapit.

Labot pa, ang nagakataas nga temperatura mopadagsang sa mga peste ug sakit sa mga talamnon. Unya, ang gabalik-balik ug gapulipuling El Nino ug La Nina mopahagba sa produksiyon sa maong pagkaon.

Ang produksiyon sa humay— ang naandang pagkaon sa 1/3 sa populasyon sa kalibotan— mokunhod og 10% sa kada 1 degree Centigrade nga pagtaas sa temperatura.

Dugang pa, ang nagakataas nga temperatura sa ekwador ( equator) gatukmod sa daghang matang sa isda sa paglangyaw ngadto sa medyo may pagka bugnaw nga dapit sa kadagatan nga sila magpabiling mabuhi ug mosanay. Tungod niini, motaas ang produksiyon sa isda sa bugnaw nga mga dapit ug mokunhod ang produksiyon ug gani mosangpot sa pag-undang sa panagat didto sa nagkainit nga kadagatan. Ang resulta: ang pag-ilaid sa kalisod sa katawhan sa biniyaang mga dapit.

Unsaon man nato pag-atubang kining mga hulga ug problema nga may labot sa kausaban sa klima?

Ang kausaban sa klima usa ka globohanong isyu nga nagkinahanglan og globohanon ug lokal nga aksiyon. Ang mosunod angay tamdan sa tanan:

1. Limitahan o pu pugngan ang pagusbaw sa populasyon sa kalibotan aron mapakunhod ang panginahanglan sa pagkaon ug uban pang ta tawhanong kagustohan. Kini nga panginahanglan nangayo sa desisyon ug pagpatuman sa p pangagamhanan sa ka kanasoran, sa lihok sa kada usa kanato o sa atong tagsa-tagsa ka panimalay. Ang bi bisan unsang pamaagi sa pagbugno sa mga pr problema sa kausaban sa kl klima makawang lamang ko kon ang katawhan sa kalibotan magpadayon pag-usbaw sa gidaghanon.

Hunahunaa lang kini: Mingkabat og pila ka gatos ka libo ka katuigan una ming-abot og 1 bilyon ang populasyon sa kalibotan. Unya sa sulod sa 200 lamang ka tuig, misaka kinig pito ka doble diin sa tuig 2011 nahimo kining 7 bilyones. Karon, ang populasyon sa kalibotan mimarka nag 7.7 bilyones, miusbaw og halos 1 bilyon sulod lamang sa 7 ka tuig, gikan niadtong 2011. Kining makalilisang nga pagtaas sa gidaghanon sa tawo sa kalibotan, mamahimong talandogon kaayong suliran kon dili mahatagan og husto ug kusganong pagtagad.

2. Gamiton ug ugmaron ang kadagatan ug dagkong mga lawas sa tubig isip tinubdan sa barato nga protinang pagkaon sama chlorella, phytoplankton ug zooplankton— pinong mga talamnon ug mananap sa katubigan ilis sa kusog molamoy sa enerhiyang mga plantasyon sa mga pagkaon nga maoy gigikanan sa methane gas.

3. Ang pagpahimulos sa kuryente sa kadagatan isip laing tinubdan sa malinis ug way pagkahubas nga enerhiya dugang sa enerhiyang gikan sa Adlaw ug sa hangin ug sa hinay-hinayng pag-undang paggamit sa lanang petrolyo.

4. Ang tinud-anay ug epektibong paghipos sa mga basura sa kabalayan ug industriya aron mamenos-menosan ang mga pagbaha, polusyon, ug pagkontrolar sa gas emission.

5. Ang pagpahibalik sa kahimsog sa kalasangan sa atong planeta, diha sa pagpugong sa pagpamutol og kahoy ug sa pagpananom og kahoy sa nangaupawng kabukiran.

6. Pagdasig sa katawhan nga magkinabuhi nga suod sa kinaiyahan. Sa kataposan, kining makapatandog nga panghitabo nga ato karong nasinati linugdangan kining tanan sa paggukod sa kalipay— sekswal man o kalipay sa pag-angkon sa mga butang nga gituohang makapaharuhay sa kinabuhi. Mao nga nagusbat ang kinaiyahan sa pagtagbo niining maong klase sa kalipay ug pagkinabuhi.

Walay katagbawan ug utlanan ang pangandoy sa tawo nga malipay; samtang, ang espasyo ug rekurso sa atong planeta, may kinutoban. Tungod niini, dili kalikayan nga mosamot kainit ang tibuok kalibotan ug maglisod pagsamot ang kahimtang sa katawhan. Sa madugay o madali, moabot ang takna nga dili na magkatagbo ang mga panginahanglan sa tawo ug ang mga butang nga motubag niini. Mosangpot unya kini sa kagutom, pag-inilogay, kasamok, panagbikil sa kanasoran.

Mao nga ang paggukod sa kalipay kinahanglang responsable, mahunahunaon sa kinatibuk-ang dangatan niini, uban sa simple ug walay bug-at nga bagaheng pagkinabuhi.

Mikabat og pila ka gatos ka libo ka katuigan una ming- abot og 1 bilyon ang populasyon sa kalibotan. Unya sa sulod sa 200 lamang ka tuig, misaka kinig pito ka doble diin sa tuig 2011 nahimo kining 7 bilyones…