Mga Sugilanon: Ang Bata sa Katedral
DUHA na ka oras nga nagpaabot sa Plaza Independencia si Jenny kang John. Nag- abot na ang tabas sa iyang kilay kay bisan asa siya molingi wala siyay laing makit- an kondili puros manag- uyab nga sweet kaayo. Naay uban nga naghagwa- hagwa. Naa poy uban nga nagginaksanay samtang siya gihagwa lang sa mga lamok. Nagsige na lang siyag pangilkil, hapak diri hapak didto sa mga lamok nga pila na ka oras nga nagsige og pangulitawo niya. Mikaon na lang siya sa paborito niyang sha- i uban ang bugnaw kaayong halo- halo aron makuha- kuhaan ang iyang kapungot ug mabugnawan iyang hunahuna. Takulahaw lang, misaka ang iyang kilay pagkakita kang John nga mao pay pagkanaog sa gisakyang jeep.
“Ang peste, ay! Unsa na sad kahay rason aning buang nganong nadugay nig abot!” ni Jenny pa sa iyang kaugalingon samtang nagpangagot nga naglantaw kang John.
Dihang duol na si John, dali siyang gihagkan niini dalang gakos ug pangayog pasensiya nganong nadugay.
Apan milugnot siya. Iya kining giyam- iran ug gisigahan sa iyang budlaton nga mata ug naglisngag nga ilong. Wala siya motuo kang John kay, sa iyang tan- aw, naa gyod kiniy gikapulikiang lain sa nangaging mga adlaw. Mora na siyag tigre nga kahambaton. Isog. Apan wala mohunong si John sa pagpangayog pasaylo hangtod nga nakahunahuna kini nga ipakita kaniya ang mga rason nganong nadugay siya. Daling gitunol ni John ang usa ka dosenang rosas ug karton sa chocolate.
“Happy monthsary, Be,” ni John nga mitunol kang Jenny sa sopresa. Matataw sa dagway ni John ang pagpakiluoy. “Sorry kaayo, Be! Mihapit pa gyod ko og SM para mopalit ani. Kahibawo na baya ka, alas sayis imedya pa pod ang akong gawas. “Pasensiya na kaayo god.”
Wala motingog si Jenny. Namuwa ang iyang dagway. Dali siyang mitalikod kang John aron itago ang kalipay tungod kay nagduda gihapon siya sa mga rason niini. Apan tungod kay dili siya gustong maguba ang ilang gabii, gidawat niya ang regalo ug mibawos siya sa paggakos ug mihalok. Gidala niya si John haduol sa fountain diin sila nanglingkod ug nagtabi.
Napuno sa gugma ang ilang gabii. Sama kini kakusog sa agas sa fountain nga giduyogan sa matag itsa ni Jenny sa iyang tagpeso dayong hangad sa langit aron ipabatbat sa mga bituon ang iyang mga pangandoy. Napuno ang ilang gabii sa bahakhak una sila modesisyon nga managkot sa Katedral.
Sa gate sa Katedral, gisugat sila og mga babaye nga namaligyag kandela. Gisugat pod sila sa usa ka bata nga bulingit ang dagway. Napuno sa takuling ang nawong niini nga gisamotan sa nagpalpag niining buhok ug nangalisbong baho. Wala kiniy purol ug gatiniil lang. Nagsige kinig kuhit kang Jenny samtang gadagkot siya og kandela. Nagsige kinig tunol sa iyang tuo nga kamot dalang hikap sa iyang wala nga kamot ngadto sa iyang tiyan. Tataw kaayo ang mensahe sa dagway niini maong napugos si Jenny pagkuot og sensilyo sa iyang bolsa.
Naghambin og dakong kalipay ang bata nga midawat sa mga sensilyo. Nagkumo kining naglukso- lukso nga mipalayo. Nabitik ang atensiyon ni Jenny sa reaksiyon sa bata. Milumoy ang iyang pagbati dihang nakita niya ang kalipay nga napatik sa dagway sa bata. Gihatod niya kini sa iyang panan- aw hangtod nga nahaduol kini sa iyang inahan nga naghapin lamang og karton daplin sa karsada. Nagpatutoy diay ang inahan niini sa manghod nga pila pa lang ka buwan ang pangedaron.
Mas gikumot ang dughan ni Jenny dihang, paggawas nila sa Katedral, nakit- an niya ang kalipay sa inahan nga gihatagan sa bata sa maong sensilyo. “Ma, naa na koy bawon ugma. Yeheeey!”
Mitubod ang luha ni Jenny ug hinay siyang miduko palayo sa Katedral.
Human og panagkot, midiretso silang duha ni John og pangaon sa barbekyuhan sa Colon. Samtang nangaon, aduna na poy nakit- an nga laing mga bata si Jenny. Nagkampat gihapon ang mga dagway niini. Mga hugaw kaayo sila nga halos gipanglangaw na sila sa nangalisbo nilang baho. Tataw nga pinasagdan ug walay klarong atiman sa mga ginikanan kining mga bataa. Nagsige gihapon silag panguhit sa matag kustomer nga moorder sa
kan- anan.
“Kapurhisyo man ninyong mga bataa mo! Panglayas ra god mo. Buwisit mo, ha. Mawad- an tag kustomer ninyo, dah!” siyagit sa tag- iya nga mora og namugaw og mga langaw nga nanugdon sa ilang kan- anan.
Wala kapugngi ni Jenny ang pagtulo sa iyang luha human madunggi ang tindera. Giduol niya ang mga bata ug gihatag ang sobra sa ilang pagkaon aron sila manglakaw. Gipakapinan pod ni niya og mga sensilyo aron ipalit og tubig nga mainom. Ug namahawa sila sa kan- anan si John. Bug- at ang iyang gibati. May sagol kining kahadlok nga wala niya masabti.
“Beh, naa kay problema?” pangutana ni John. “Mora man god og dili ka malipayon sa atong monthsary?”
“Ah, wala. Wala man, Beh. Ngano diay?” tubag ni Jenny nga daw nakurat human og trapo sa nagtubod niyang luha.
“Mora man god og balisa ka. Naa kay wala isulti nako?” padayong pangutana ni John.
Wala na motubag si Jenny. Nagduko na lang siyang galakaw. Giduol siya ni John ug gikuptan og hugot ang iyang mga kamot. Nahiagi silag ngitngit ug simpot nga dalan. Misamot kahugot ang kinuptan ni John kaniya. Ug pagabot nila sa kinatumyan nga bahin, gipahunong siya ni John ug gipasandig sa kanto. Gigakos siya og hugot ni John ug gihagkan. Walay mga tawo nga nangagi. Gihubo ni John ang iyang t- shirt ug padayong gihagkan si Jenny. Ang mga kamot niini nagpunay og kumot sa iyang dughan. Dihang gihinayhinayan na ni John og paubos ang panty ni Jenny dungan ang pag- umod sa iyang ulo sa dughan niini…
“Ayaw, Beh,” hinay nga hangyo niya kang John uban ang paglugnot.
“Sige na, Beh. Monthsary bitaw nato ron,” hangyo ni John nga tataw kaayo ang pagkapalaw.
Apan gitukmod niya si John ug gihapak. “Moingon gali ko og dili, dili!” Miabante siya sa paglakaw. Dali siyang gisunod ni John. Duol na lang sila sa Parian dihang nakakita na pod si Jenny og mga bata nga nangligid daplin sa karsada nga walay mga sinina. Wala silay hapin sa ilang gihigdaan samtang giagi- agian lang sa mga tawo. Naay nagbantay niini nga, sa banabana niya, siyete hangtod otso anyos nga nagsige og simhot sa plastik nga gikuptan ug naa poy nagsigeg yupyop sa sigarilyo. Mibati siyag kahingawa.
Miatubang siya kang John nga naghilak. Dali siyang migakos niini ug gidusmo ang iyang nawong sa dughan niini. Nagpadayon siya sa paghilak samtang si John napuno sa pangutana kon naunsa si Jenny.
“Beh, ayaw kog biyai, ha,” nagkurog nga pulong ni Jenny. “Ayaw kabalaka, Beh. Ania ra ko ug higugmaon ko ikaw kutob sa akong mahimo,” ni John.
NAGPAULIPON lamang si Jenny sa gibuhat ni John. Init ang iyang gininhawa. Gilok ang bungot ni John. Walay hapin ang tibuok lawas ni Jenny. Nahunong lamang ang pagsawo nila sa himaya dihang may nanawag kang John.
Gikuha ni Jenny ang selpon niini ug gitan- aw kon kinsa ang nanawag. Walay ngalan nga mitatak. Dali kini niyang gihatag kang John. Mitindog si John, nananghid kang Jenny nga sa gawas sa kuwarto tubagon ang tawag kay mangihi pod siyag hapit sa banyo. Pila ka minuto ang minglabay, mibalik ra dayon si John. Wala pa gali katingog si John, giunhan na siya og pangutana ni Jenny.
“Kinsa man to, Beh?”
Ang gugma, ang tinuod nimong bili, usahay hikitan ra nimo sa wa damhang mga dapit…
“Kauban nako sa trabaho, Beh. Naa ray dinalian nga tuyo.”
“Ah, siyaro, no, wala gyod paugmai!”
“Pasensiya na god, Beh,” ni John pa nga mibalik og pagilok kang Jenny.
“Ayaw ba. He- he- he. Naa pod baya koy regalo nimo, Beh.”
“Agookoy. Sure diha, uy. Unsa man na, Beh?”
“Secret. He- he- he- he.”
Gidawat ug giablihan ni John ang dakong karton nga gitunol ni Jenny. Tataw kaayo sa iyang dagway ang kamaya nga mahibaw- an ang sulod niini. Pag- abli niya, misamot ang iyang ka- excited kay giputos pa gyod kinig lain nga hapin. Hangtod nga ang dako nahimong gamay. Tataw sa iyang panagway ang kalipay ug mga pangutana nga mahibaw- an kon unsa ang regalo ni Jenny kaniya. Apan sa naablihan na niya ang regalo, ang kalipay nahimong tibugol sa kahadlok nga miungot sa iyang tutunlan. Pregnancy test kit ang gihatag ni Jenny kaniya. Positive.
“Sure ka ani, Beh. Daddy na ko?”
“Yes, Beh. Daddy na ka ug mommy na pod ko,” tubag ni Jenny dalang gunit sa mga aping ni John. Gihagkan ang iyang mga ngabil.
Wala masayod si John kon unsay angay niyang reaksiyon. Klaro kaayo ang gihambin niyang kahadlok sa bagong responsabilidad nga iyang atubangon. Dali kining nabantayan ni Jenny maong dali niyang gigakos si John ug gitumba sa kama. Mipatong siya niini. Karon, siya na pod ang kapitan.
Nagpabilin nga hilom si John. Miduyog kaniya ang himaya sa kagabhion, hilom.
BUNTAG sayo dihang nagkalandrakas na si Jenny kon unsay una niyang buhaton. Sa iyang pagmata, wala na si John. Nagdali siyag ilis ug misutoy sa banyo aron susihon kon naa ba kini didto. Halos mobuto na ang iyang dughan sa kakulba nga lakip ang pagpanghimuta ug paghigot sa iyang buhok wala na niya mabuhat. Dali niyang gipangutana ang cashier sa lodge kon nakit- an ba niini ang iyang kauban. Apan wala siya tubaga niini maong dali siyang mibalik sa kuwarto ug gikuha ang iyang bag. Paglabni niya niini, may natagak ug mikagay. Ang selpon diay ni John. Nahabilin. Iya kining gipunit ug giablihan aron matubag ang iyang mga kalibog. Apan unang midakop sa iyang panan- aw ang mensahe sa usa ka numero nga walay ngalan.
“Malipayon ka ba sa atong gisaw- an kaganina, Hon? Ayaw kabalaka kay mas labaw pa adto ang akong ipatilaw nimo ugma after you will become my man.”
Gipasagdan niyang midagayday ang iyang luha. Samtang gikuha ang iyang selpon aron tawgan unta ang maong numero, laing mensahe ang iyang nabasahan gikan kang John.
“Pasayloa ko, Jen. Dili na ko puydeng mangamahan sa imong gisabak tungod kay minyoonon na ko ug, parehas nimo, gasabak pod siya.”
Mikusog ang iyang bakho. Gipanglambos niya ang kutob sa makuptang mga butang. Sakto gyod diay ang iyang pamensar labot kang John. Naa gyod diay kiniy laing gikabuangan. “Buang ka! Giatay ka! Yawa ka! Peste ka! Gihigugma tika apan gibinuangan lang ko nimo!” ni Jenny pa nga mikumot sa iyang buhok.
Nagdali siyag gawas sa lodging house. Misugat kaniya ang silaw sa Adlaw ug ang mga pati nga itom nga naglumbag panglupad. Nagbuto- buto na iyang dughan nga nakigtigi sa mga bosina sa sakyanan nga naghatag og kaalingisig sa Dalan Colon. Nabulit siya sa pangutana. Unsaon niya pagpadako ang bata nga iyang gisabak? Sa iyang alimatmat, ang tanan niyang gikasugat daw mikatawa ug daw madungog ang mga pulong: “Gaba! Kay bigaon kang dako!”
Nagpunay siyag hilak. Wala siya magtagad sa mga tawo nga nagtan- aw niya. Tulin ang iyang lakaw. Wala na siya kahibawo kon asa siya padulong ug unsa ang dalan nga iyang subayon. Naghangos siya, naggukod sa iyang gininhawa. Mora siyag girakrakan og pusil kansang mga bala mitusaktusak sa iyang lawas. Tanang bahin niya mingbati og dili tiaw nga kasakit. Misamot pa gyod kini dihang pagliko niya sa may eskina sa Shamrock, nakakita na pod siyag mga bata nga walay mga sinina. Nagkabulingit ang mga dagway. Sa tan- aw niya, gikataw- an na pod siya niini tungod sa iyang nagkalkag nga buhok. Iya kining gipangsinghagan. Apan gikataw- an lang hinuon siya— langgis nga katawa. Nakahukom siyang modagan palayo kanila. Mibalik siya sa Katedral. Igo lamang siyang nakaabot sa ganghaan, napunaw siya ug nawala sa kalibotan.
UNANG midakop sa iyang pagtagad ang angso nga baho sa iyang gihigdaan. Gusto niyang mobangon kay kadigwaon apan sakit ang iyang tiyan. Naglisod siya. Sa pagbuka niya sa iyang mga mata, iyang nakit- an ang bata nga iyang gihatagan og sensilyo sa miaging gabii. Kulot gihapon ang buhok niini apan limpiyo na ang dagway. Bawog kaayo kinig pilok ug taluytoy ang ilong. Nagsul- ot na kinig school uniform.
“Ma, nagmata na siya!”
Naglukso- lukso ang bata ug nagkatawang miatubang kaniya. Gitunolan siyag init nga pan. Ug gitanyag sa inahan niini ang tuong kamot ug gipabangon siya.
(KATAPOSAN)
ANG pungan (himug-at o estres sa paglitok sa unang silabol) mao ang atong nailhan sa Iningles isip “noun” o“name word”. (Hinimo-himo kini nga pulong pinaagi sa pagkombinar sa “pulong” ug “ngalan”— busa naay pipila ka nagtuon sa pinulongang Binisaya nga motawag niinig “pulongngalan”.) Kini usa ka pulong nga naghingalan sa tawo, butang, lugar o ideya. Dinha sa pagbalay og kapahayag o sentence, kini ang usa sa labing importanteng bahin (isip pokus, taglihok ug tagdawat o punting sa lihok).
Mga Matang sa Pungan
ADUNAY lainlaing matang sa pungan, depende sa gipasikaran sa pagklasipikar niini. Pananglitan, kon ang sumbanan sa klasipikasyon mao nga kon nagsangpit ba kini o wala sa usa ka partikular (tino o piho) nga tawo, lugar, o butang ang usa ka pungan mahimong matawag nga pangkasagaran/pangsagaran o pangpiho.
Ang pangkasagaran/pagsagaran nga pungan ( common noun) nagahingalan sa pangkinatibuk-ang mga matang sa butang, tawo o lugar. Sa pikas bahin, ang pangpiho nga pungan ( proper noun) nagahingalan sa usa ka partikular nga butang, tawo o lugar. Ang mga pangkasagarang pungan nagasugod sa gagmayng letra sa pagsulat, samtang ang mga pangpihong pungan pagasugdan sa dagkong letra o capital letter sa pagsulat.
Ania ang pipila ka pananglitan sa mga pangkasagarang pungan: hangin, tawo, doktor o mananambal, mayor, magtutudlo, babaye, kabaw, iro, mananap, balay, siyudad, lungsod, baryo, libro, papel, mantalaan, sapatos, ug traysikol.
Ang mga mosunod usab maoy pipila ka pananglitan sa mga pangpihong pungan: Rudy, Kabang (ngalan sa iro), Sugbo, Bohol, Mindanao, Bisaya Magasin, Atong Inahang Dila (ulohan sa usa ka libro ni Edgar Godin), Honda, Philippine Airlines, ug Mocha Uson. (Matikdi nga ang ulohan/ngalan sa mga basahon sama sa mantalaan ug libro sagad isulat nga pinahandag o italized o kaha badlisan sa ilalom o underlined; kon ang ulohan iyaha sa usa ka artikulo, sagad pod nga ibutang kini sulod sa quotation marks.)
Mahimo usab iklasipikar ang mga pungan pinasikad sa kon aduna ba kiniy pisikal nga hiyas (kanang mahikap, makita, masimhot, matilawan, madunggan o mabatyagan) o wala. Ang kongkretong pungan ( concrete noun) gahingalan sa butang nga mahimong magunitan, masud-ong, mapanimahoan, matilawan, madunggan o mabatyagan. Ang mga pananglitan nga atong gihatag sa ibabaw alang sa mga pangkasagaran ug pangpihong pungan mga pananglitan usab sa kongkretong pungan.
Apan kon ang usa ka pungan nagahingalan sa butang nga walay pisikal nga hiyas o dagway, kini maoy gitawag nga abstrakto o lunap nga pungan ( abstract noun). Sagad nagahisgot kini sa mga ideya, kalidad ug kahimtang— mga butang nga dili makita o dili mahikap. Pipila ka pananglitan niini mao ang mosunod: kamatuoran, peligro, kalipay, panahon, panaghigala, kaguol, pangandoy, kaanyag, kabuotan, kaaghop, kaluoy, gugma,
ug pagdumot.
Maklasipikar pod ang mga pungan pinasikad sa kon maihap ba o dili ang gihisgotan o gisangpit niini. Kon ang pungan gasangpit sa butang nga puydeng ihapon, gitawag kini og pangihap nga pungan ( count noun). Sa pikas bahin, kon dili puydeng iphon ang gisangpit niini, gitawag kinig paningob nga pungan ( mass noun).
Ang pipila ka pananglitan sa pangihap nga pungan mao kini: plato, tawo, lapis, papel, singsing, ug langgam. Samtang ang mga pananglitan sa paningob nga pungan naglakip sa: kape, tubig, aso, bugas, balas, yuta. Kasagaran sa mga abstrakto o lunap nga pungan nahilakip usab sa talay sa mga paningob nga pungan (maihap ba diay nimo ang gugma o kaanyag?). Usahay, ang ubang paningob nga pungan mahimong makahupot sa kinaiya nga maihap pinaagi sa pagpares niini sa usa ka pangsukod, pananglitan: duha ka tasang kape, usa ka basong tubig, lima ka kilong bugas, usa ka ektaryang yuta, usa ka litrong tubig.
Gawas sa mga matang nga nasangpit na, aduna poy mga pungan nga naghingalan sa mga pundok o kahugpongan sa mga tawo ug butang. Kini maoy gitawag nga panghugpong nga pungan ( collective noun), sama sa mosunod: panon, banay/ pamilya, komite, klase, hurado, banda, lasang, kabagnotan.
Tungod kay lainlain man og gipasikaran ang managlahing klasipikasyon nga nahisgotan, ang usa ka pungan mahimong maapil sa kapin sa usa ka matang. Sa ibabaw nalakbitan na nga ang mga pananglitan sa pangkasagaran ug pangpihong pungan mga pananglitan usab sa kongkretong pungan. Nalakbitan usab nga sagad sa abstrakto o lunap nga mga pungan nalakip sa talay sa paningob nga mga pungan. Duna poy mga pungan nga maklasipikar isip pangkasagaran/pangsagaran, kongkreto, ug pangihap, sama sa baka ug bolpen. Dugang pa, ang usa ka panghugpong nga pungan mahimo nga sa samang higayon usa ka pangkasagaran, kongkreto ug pangihap nga pungan.
Pang-usa ug Pangdaghan nga Porma sa Pungan
ANG usa ka pungan mahimong magtumbok sa butang, tawo o lugar nga nag-inusara o kaha kapin sa usa. Unsa may paagi natong mga Bisaya pagpakita kon ang gihisgotan sa pungan usa ra ka buok o kapin ba sa usa?
Dunay tulo ka paagi sa pagpakita sa Binisaya kon ang gihisgotan sa pungan usa ra ba o kapin sa usa. Ang una ug labing sagad nga paagi mao ang paggamit sa tipik-pulong ( particle) nga “mga”. Ang usa ka pungan nga naa sa pang-usa ( singular) nga porma walay kauban nga “mga” samtang kon anaa kini sa pangdaghan ( plural) nga porma, adunay “mga” nga maguna niini. Busa kon usa lang ka buok kanding ang gipasabot, “kanding” ra ang isulti o isulat. Apan kon duha ka buok o mas daghan ang gipasabot, mahimo na kini nga “mga kanding”.
Ang ikaduhang paagi sa Binisaya aron pagpakita kon pang-usa o pangdaghan ang pungan mao ang paggamit sa pang-ihap nga numero o kaha sa usa ka yunit pangsukod uban sa gidaghanon. Pananglitan, ang “usa ka (o usa ka buok) kanding” pang-usa samtang ang “duha (o tulo o upat…) ka kanding” maoy pangdaghan nga porma. Ingon man, ang pangusa nga “usa ka sako nga bugas” mabalhin ngadto sa pormang pangdaghan pinaagi sa “duha (o tulo, upat…) ka sako nga bugas”. Matngoni nga kon mogamit og pang-ihap o pangsukod alang sa pangdaghang porma sa pungan, dili na kinahanglang mogamit pa og “mga” kay magdoble na ang pagka pangdaghan niini (mao nay gitawag sa Iningles nga “redundant”). Busa, sayop ang moingon nga “singkuwenta ka mga bata”; ang hustong batadilan-ong pagtagik mao ang “singkuwenta ka bata”.
Lain pang paagi paghimong pangdaghan sa pungan sa
Binisaya mao ang pagsumpay niini sa unanggikit ( prefix) nga
“ka” ug ulahinggikit ( suffix) nga “an”. Pananglitan, ang pangusa nga “bata” kon balhinon isip pangdaghan niining paagiha, mahimo nang “kabataan”. Pipila ka uban pang pananglitan sa ingon niining porma sa pangdaghan nga pungan mao ang: kabatan-onan, kababayen-an, katawhan, kasundalohan, kapolisan, kadalanan, kabalayan, kaumahan, kasapaan, ug kalasangan. Sanglit ang maong porma sa pungan pangdaghan na man, dili na kini ubanan og “mga” (“ampingan ang kabataan”, dili “ampingan ang mga kabataan”). (Matikdi nga sa ingon niining paagi, ang pangdaghang porma sa pungan maingon usab nga usa ka klase sa panghugpong nga pungan.)
Karong panahona, uso na ang pagsal-ot sa mga pulong nga langyaw (Kinatsila ug labi na Iningles)— apil na ang mga pungan— dinha sa pagsulat ug pag-estorya natong mga Bisaya. Tungod niini, ang kanhi editor sa Bismag nga si Edgar Godin dinha sa iyang libro nga “Atong Inahang Dila” mihatag og pahinumdom bahin sa hustong paagi sa pagtagik sa pangdaghang porma sa maong gisal-ot nga langyaw nga mga pungan— partikular kalabot sa paggamit sa tipik-pulong nga “mga”. Matod niya, kon ang langyaw nga pungan anaa sa pangusa nga porma, nan, paubanan kini sa “mga” aron mahimong pangdaghan. Pananglitan, “mga officer”, “mga opisyal”. Pero kon ang gisal-ot nga pungan anaa na sa pangdaghang porma, dili na kini angay paubanan og “mga”— pananglitan, “nagtigom ang officers” (dili “mga officers”), “naglalis ang opisyales” (dili “mga opisyales”).
Duna diay gamayng pahinumdom kalabot sa gamit sa tipikpulong nga “mga”: usahay ang maong termino gamiton dili aron paghimong pangdaghan sa usa ka pungan kondili aron pagpasabot sa usa ka pagbanabana. Pananglitan: Sa kapahayag nga “mga lima ka kilometro ang iyang gibaktas”, ang “mga” nagpasabot nga banabana o estimeyt ra ang giingong lima ka kilometro nga gilay-on sa gibaktas.
Luhin ( gender) sa mga Pungan nga Binisaya
ANG luhin o gender mao ang kinaiya sa pagkabalay sa pungan nga nagapaila kon ang gisangpit o gihisgotan niini lalaki/laki, babaye/baye, dili tino kon lalaki/babaye, o dili lalaki o babaye.
Ang mga pungan nga dunay luhin panglalaki ( masculine gender) nagahingalan sa mga tawo nga lalaki o mga mananap nga laki, sama sa: bana, uyoan, butakal, toro, sunoy, hari. Naa poy pipila ka pungan (sagad kanang hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila) nga kon gamiton kasagaran nagpasabot nga lalaki ang gihisgotan (bisan kon sa orihinal nga pinulongang gihulaman mahimo kining lalaki o babaye), sama sa doktor, abogado, kapitan, mayor, ug gobernador.
Kon ang gisangpit niini tawo nga babaye o mananap nga baye, ang maong pungan dunay luhin pangbabaye ( feminine gender), pananglitan: asawa, iyaan, anay (estres o himug-at sa ikaduhang silabol), rayna/hara, ug himungaan. Naandan na sab nato ang paggamit og luhin pangbabaye nga porma sa pipila ka hinulamang pungan, sama sa doktora, abogada, kapitana, mayora, ug gobernadora.
Kasagaran, ang pungan nagasangpit/nagahingalan og tawo o mananap nga dili segurado kon lalaki/laki ba o babaye/baye— sa ato pa, puyde kining malalaki o mababaye. Ang sama niini nga pungan giingon nga dunay luhin nga “di katino o pangsagaran” ( indefinite or common). Tingali, aron pagpasignunot sa bag-ong terminolohiya sa hisgotan ang luhin/ gender, puyde pod nato kini tawgon og “neyutral nga luhin” ( gender-neutral). Kadaghanan sa mga pungan Binisaya nga naglambigit sa mga tawo o mananap mahulog niini nga kategoriya sa luhin: kapikas, ginikanan,