Mga Gumalaysay: Ang Yawa Tumoy Sa Atong Dila

YAWA, kinsa ba god ning yawaa ni? Nakalimot gyod kos iyang ngan!” matod pang Pangulong Duterte sa usa sa iyang mga pakigpulong diha atubangan sa taga medya. Ug midugang siya: “Kabalo mo, kaming mga Bisaya, sa Yawa ra mi taman. Kanang akong ‘ putang-ina’, di man na gikan namong mga Bisaya. Ila na sa mga Batangeño nga among nakat-onan sa mga gagmay pa mi.” Mipahiyom siya.

Kaming mga Bisaya, duna gyod miy dila sa Yawa. Motuo kag sa dili, kining dilaa maoy among lumad nga kaliwat. Kining klase sa pagpamalikas, diha na ni tumoy sa among dila sukad pa kaniadto. Gani, mao na kini ang among kulturanhong kabilin gikan pa sa among katiguwangan. Apan mao lagi, dunay mga langyaw sa among kultura nga naa namo dinhing taga Mindanao. Wala pa gyod sila makaila unsa kadaghan ang among mga pamalikas dinhi.

Gikan sa pesteng yating animal nga kolerang buang paingon sa ispidno, kompleto mi niining mga pulonga. Ug amo ning mga pulonga.

Dili man mi mosulting mga Bisaya og “indio!” kay iya man kana sa mga Katsila. Kon moingon tag, “you bullshit son of a bitch!” lahi ra pod, kay iya man pod kana sa mga Amerikano. Labi nag mobirada tag “shine yo kuso ama!” kay iya man kana sa hikot nga mga Hapones. Di na lang nato apil-apilon ning mga Tsino kay igo ra baya intawon silang namaligya og pansit ug bihon kaniadto. Kining mga pulonga, ila kini sa mga langyaw, ug kitang mga lumad sa Pilipinas, igo ra kita sa pagpaminaw.

Kay kon nag-abot pa ni silang Duterte niining mga panahona, ay, dila ra gyod ang way labod nila! Yawa!

Ang dakong pangutana: makaapekto ba kini sa atong batasan ang paghubit sa maong pulong?

Gamhanan ang pulong. Tungod sa iyang gahom, nahimo ang kalibotan. Ang kinaiyahan ug ang tanang butang nga makita sa atong mga mata nahimong kahibulongan. Kini tungod sa pulong. Gani, Biblikal ra kaayo ni nga pagtulun-an, nga bisan pas panahon ni Kristo, dunay daghang nawong ang Yawa. Sa hataas nga bahin sa templo, siya gitental sa Yawa. Ihatag kuno kaniya ang tanan nga naa sa kalibotan kon mosimba si Kristo sa Yawa. Ayayay, didtong tungora gasugod na diay ang korapsiyon. Kinsa man ang dili mouyon nga dili yawan-on ang pagpanglimbong?

Gikan sa gagmayng butang nga gituohan nga kamatuoran, tungod kay gisul-oban man sa sapot sa kamatuoran, ug kay ato kining gituohan, nahimong kamatuoran ang usa ka bakak. Kini nga kinaiya sa Yawa ang naglaroy-laroy karon dinhi sa kalibotan. Kon sa lab estori pa sa Bakak ug Kamatuoran, biktima lang ang Kamatuoran didtos atabay usa ka higayon niana. Karaan na kining estoryaha apan naghambin og kahibulongan ug makalilisang nga kamatuoran. Ingon niini ang nahitabo: Layts, kamera, aksiyon! Bakak: Helo, naay tawo diha? Kamatuoran: Oo, nia ako. Bakak: Mahimo ka bang motabang kanako? Kamatuoran: Naunsa ka man diay? Bakak: Dugay na kong natanggong dinhi sa ilawom sa atabay. Tabangi ko.

Kamatuoran: Mao ba. Oo, sige, tabangan ug luwason ko ikaw.

Pagtan-aw ni Kamatuoran sa ilawom sa atabay, iyang nakita nga hubo ug walay sapot si Bakak nga naghuwat kaniya.

Kamatuoran: Nganong wala ka may sapot?

Bakak: Gitambog ko dinhi sa mga tulisan. Ila kong gipanamastamasan ug walay nahabilin kanako.

Mibati og kaluoy si Kamatuoran samtang nagsud-ong kang Bakak nga nagbakho. Tungod sa kaluoy ni Kamatuoran sa maong panghitabo, iyang gitunol ang iyang kamot ug gihaw-as si Bakak gikan sa halawom nga atabay. Kay maayong tawo si Kamatuoran, iyang gipahulam og sapot si Bakak, pinaagi sa paghubo sa iyang kaugalingong sapot. Si Bakak nalipay ug nagpasalamat kang Kamatuoran. Apan luyo niining tanan, human niya og ilis sa hinulamang sapot, dihadiha iyang gituklod si Kamatuoran ngadtos atabay. Walay makaluwas kaniya ug natanggong siya didto.

Si Bakak nagsuroy-suroy sa kalibotan sul-ob ang sapot ni Kamatuoran hangtod karong mga panahona.

Ay, puwerteng Yawaa gyod panghitaboa! Kon kini nahitabo kanatong mga Bisaya, pila kaha ka Yawa ang mogawas sa atong baba? Hurot man ganing tanang klase sa Yawa kon mapildeg sabong o hantak ba kaha. Kini pa kahang klase sa pagpanglimbong?

Sa akong kaugalingong panlantaw, dunay katungod si Duterte sa paglitok sa maong pulong. Iya ang maong pulong ug kanatong mga Bisaya. Tinuod nga Yawanon kini. Ang pulong nahambin og latagaw nga guwatsinanggong espiritu kun prinsipe ba kaha sa mga Yawa. Apan lahi kini sa prinsipyo nga gipakita ni Duterte. Matod pa niya, “bahalag adto ko magpuyo sa impiyerno, basta kamong mga tawo didto sa paraiso!” Kalami bang paminawon nga deklarasyon sa maong pulong. Mora bag kon unsa ka hugaw ang migawas sa iyang baba, basta kay para lang sa kaayohan sa tanan, iya gyong tumanon ang maong saad.

Ang akong buot ipaabot: lami gyod ning pulong nga Binisaya. Kini ang inahang dila nga angay yukboan ug palabongon sama sa mga buwak aron dugokon sa mga buyog. Di man ko motuo anang moingon nga gikinahanglan gyod nga makat-onan ang unibersal nga lengguwahe kun Iningles aron makab-ot ang progreso. Nganong nakahimo man ang ubang nasod sama sa Tsina, Hapones ug Rusya sa paglambo? Ang rason: tungod kay gihigugma ug gigakos nila ang ilang kaugalingong pinulongan. Sakit lang paminawon nga kon moadto tag Estados Unidos, magkabuang tag Iningles aron masabtan ug makasabot ta nila. Apan kon sila na gani ang moanhi sa Pilipinas, mag-iningles gihapon ta? Ay, tabaghak!

Pinasahi ang atong pinulongang

Binisaya. Dunay kaugalingon sistema nunot sa kahibulongan. Mao nga wa gyoy ayo paminawon nga ang atong mga kaliwat mosultig “lawom ra kaayo ang imong pulong, di matugkad.” Labi na diha sa sinulat nga mga balak, di kaagwanta og basa ug sabot ang kabatan-onan. Lawom kuno! Ginoo ko, maoy akong giingon nga bisan sa atong kaugalingong pinulongan, nagpabilin kitang langyaw. Ang tinuod nga rason: mao ang pagpasagad sa pulong nga di gamiton.

Kon ang usa ka bisteda gisulod sa kaban, wa magamit sa dugayng panahon, aw, alangan, manimaho ra gyod ning alkampor. Kitkiton ras mga imyat. Ug kon mabuslot na, magkabuang tag pangitag pangtapak aron masul-ob og balik. Apan kon di na gyod madalag tapak, aw, himoong trapo. Ang nakahapdos, ang maong bestida ilabay. Pagka anugon! Ingon ini lang ang pulong.

Molawom ang usa ka pulong kon pasagdan. Ug sa kadugayan di na gyod matugkad. Ilabay, hikalimtan sa dayon.

Ang hapdos nga kamatuoran: kon di kita makahibalo sa paghigugma sa atong pinulongan, sama ra nga wala kita makaila sa atong kaugalingon. Kining Yawa nga naa tumoy sa atong dila nga mga Bisaya, aw, ato kini. Dili nato ni pasagdan. Ang masakitan sa maong pulong, kadtong mga langyaw sa atong pinulongang Binisaya. Gani nahimo na man kining ekspresyon, diin ang nagsulti mismo wala maghunahuna og daotan nga kahulogan sa pulong.

“Ayay, ning peste ni! Kalami ba diay sa akong pinulongan!” matod pas Yawa nga naa tumoy sa atong dila.

(KATAPOSAN)

Ang akong buot ipaabot: lami gyod ning pulong nga Binisaya. Kini ang inahang dila nga angay yukboan ug palabongon sama sa mga buwak aron dugokon sa mga buyog. Di man ko motuo anang moingon nga gikinahanglan gyod nga makatonan ang unibersal nga lengguwahe kun Iningles aron makab- ot ang progreso...