Ang Gilay-on Sa Kampo Blangko
Nagdilaab sa dughan ni Paquito Duhaylungsod ang daob sa kasilag ngadto sa prayle nga miamong-among sa iyang inahan…
In the early morning of 8 January 1900, an American force, comprising three companies of the 19th Infantry, under the overall command of Col. McClernand, began a multipronged assault on insurgent strongholds in the Sudlon mountains…
--RESIL B. MOJARES, The War Against the Americans, Resistance and Collaboration in Cebu 1899-1906, Ateneo de Manila University,1999
(Unang Bahin)
DILI masukod sa kilometrahe ang gilay-on sa Kampo Blangko gikan dinhi,” miingon si Ingko Takyo Laroa samtang nagpirok-pirok sa iyang luhaong mga mata. Way hunong ang iyang pagpabuhot sa dakong tinustos sa tabakong hawngan. Naglantaw kaniya sa dakong kaikag ang bata nga si Paquito Duhaylungsod. Ang dagway sa bata nanganinag sa iyang kahinam nga masayod pa og dugang sa katingalahan ug matahom nga dapit nga gihisgotan sa tigulang. Daghan untang lamok sa ilang nahimutangan ilawom sa dakong punoan sa bugnay kay kilumkilom na man, apan ang mga lamok wa makasugakod sa aso sa tinustos sa tigulang nga nagliyo-liyo sa palibot.
“Sige, Ingko, padayon,” agni sa bata.
Nangigham ang tigulang ug milingi-lingi. “Tingalig gipangita ka na sa heneral, Dong,” miingon siya. Gawas sa halapad nga kamalig, si Udyong Tambuko nagtak-ang na sa dakong kawa nga maoy gilung-agan niya sa bugas-mais. Pagkataudtaod, nagpanilap na ang dagkong mga dilaab ubos sa kawa. Ang aso mikanap sa nagkayamukat nga wanang ug nangabog sa mga lamok.
“Motawag man to si Heneral nako kon may isugo ba,” miingon ang bata ug milingi ngadto sa dakong kamalig. Didto, may nagdagkot na sa lamparahan. Si Kadyo Pangag mikuha sa halapad nga nigo, gibutang kini sa lamesang hinimo sa mga linipak nga kawayan ug misugod pagharos sa kamunggay.
“Uy, tabangi ko ninyo diri,” misinggit si Kadyo Pangag ngadto sa nagkapundok nga mga tawo sa halapad nga hawan nga gitugwayan sa pipila ka kanding ug baboy.
“Maikog ta sa uban, Dong. Unya na lang ta mag-estoryag usab tapos sa panihapon. Hayag bitawng Buwan.” Unya gipatay ni Ingko Takyo Laroa ang dinagkotang tumoy sa iyang tinustos ug gipakimpitan sa iyang dunggan. Nanguto ang iyang mga lutahan sa iyang pagtindog.
“Basta baya, Ingko, ha....”
“Oo, lagi... sige na, magbuwag una ta kay tingalig nangita na nimo ang heneral ron,” sa tigulang pa nga ang buot ipasabot mao si Heneral Sulpicio Alino, ang taga Talisay nga heneral, nga maoy gisilbihan sa bata sa ilang kampo sa Sudlon. Ang kampo sa Sudlon mao ang labing dakong kampo sa mga rebolusyonaryong Sugboanon. Ania dinhi si Heneral Arcadio Maxilom, ang giilang hepe-militar sa mga rebolusyonaryo sa Sugbo. Dinhi magagikan ang iyang mga mando ngadto sa iyang mga heneral ug mga ‘manggugubot’ nga nakig-away sa mga sundalong Kano sa nagkalainlaing kalungsoran ug kabukiran sa Sugbo sukad sa pagulbo sa gubat tali sa mga Sugboanon ug sa puting mga langyaw.
Nanapuwas ang tigulang sa iyang bangasong dagway ug mitipon sa iyang mga kaubang naghikay sa ilang pinobreng panihapon sa bukid. Gilingi niya ang bata. Nagsige pa kinig lantaw kaniya. Bidang bataa, uy, sa tigulang pa sa iyang kaugalingon, pagka ukitan.
Duol sa balde nga puno sa tubig, hilabyan ni Ingko Takyo Laroa ang buta nga si Loloy Baculao, ang labing inilang panday sa sundang sa Pardo kaniadtong maayo pa ang iyang mga mata. Nagbaid sa iyang pinuti si Loloy Baculao inabagan ni Tibur Pongasi nga taga Opon.
WALAY tatawng kasayoran sa kinabuhi ni Paquito Duhaylungsod si Ingko Takyo Laroa ug mga kauban. Nakita lang nila kining gigapos didto sa usa ka hugawng suok sa kombento sa Carcar sa dihang gironda nila makausa ang karaang simbahan sa maong lungsod tapos sa kamatayon ni Heneral Leon Kilat. Gipakaingon nilag sakristan kini nga nakasala maong gigapos ug gitanggong sa hugawng suok. Apan matod pa sa kosinero sa pari nga si Valentin Bahugbahog, dili kuno. Ang bata, sumala kang Valentin Bahugbahog, mituyo pag-anhi sa kombento sa simbahan sa
Carcar usa ka mangiob nga gabii niana nga nagmahulgaon ang langit, nangita sa usa ka Padre Venancio Malpaso nga matod pa niya maoy naglugos ug nagpatay sa iyang inahan. Gikan pa kuno siya sa Talisay ug Minglanilla, mapailobong nagsubay sa hataas ug abogong mga dalan ug sa hanap nga mga hungihong bahin sa iyang gikaligutgotang pari. Matod pa sa bata, kon dili niya makita sa Carcar ang iyang gipangitang pari, nagplano siyang mopadayon ngadto sa Barili ug Toledo pamasin nga iyang makaplagan ang iyang gikasilagan. Tinuod ba o dili ang estorya sa bata, wa sila mahibawo, miingon si Valentin Bahugbahog. Apan aron dili kini makahimo og dugang kadaot sa uban, ila na lang kining gigapos ug gitanggong sa suok sa usa ka payag sa kampo bisan tuod sila usab giabot og dili tiawng kaluoy niini. Si Paquito Duhaylungsod nakasaksi sa kamatayon ni Heneral Leon Kilat sa Carcar tapos sa usa ka dakong budhi, mipuno si Valentin.
DIHA si Paquito Duhaylungsod sa Talisay pag-ulbo sa kagubot tali sa mga Sugboanon ug sa mga Katsila. Niananang gabii sa bisperas sa Domingo de Ramos 1899, giatake sa taga Talisay ang
mga Katsila sa ilang mga balay, mga buhatan, sa kombento ug sa mga kampo.
Ang mga Katsila nga wala makapangandam, nakalitan sa wa damhang pag-atake sa mga rebolusyonaryo. Niadtong gabhiona, giihaw sa nasukong mga Talisaynon ang mga Katsila nga ilang ikasugat. Unya mimartsa sila sa kadalanan ug midapit sa tanang mulupyo nga nasilag sa mga Katsila pagkuyog kanila. Usa si Paquito Duhaylungsod sa mikuyog sa nasukong mga mulupyo, nagdalag latigo sa kabayo nga iya gyod kunong ilatos kang Prayle Venancio Malpaso hangtod maupos.
Niadtong gabhiona, didto sa Talisay hiatli si Prayle Venancio Malpaso. Apan sa wala pa makaabot sa kombento ang mga insurektos, si Prayle Venancio Malpaso nahunghongan ni Yayoy Ugsang, ang sakristan-mayor sa Parokya sa Talisay, sa mga hungihong nga iyang nahipos didto sa tubaan ni Inse Tolyang Lagrimas bahin sa gihugunhugon nga mahitabo niadtong gabhiona. Ang prayle midalig biya sa kombento nga walay dala bisan unsa. Midagan kini sa kangitngit ug gitabangan og gukod sa mga iro. Apan si Prayle Venancio Malpaso wala mahadlok sa mga iro. Maoy iyang gikalisangan ang mga rebolusyonaryo nga naseguro niyang mokuniskunis gayod kaniya kon hidakpan siya. May nakakita kang Prayle Venancio Malpaso nga nagpaagpaag didto sa Pardo ug dihadiha usa ka bahan sa mga Talisaynon, kansang mga asawa naamong-amongan usab sa maong pari, miagpas dayon niini samtang nagsigeg singgit og mga balikas batok sa pari. Ang nagkurog sa kalisang nga prayle midalig liko sa Inayawan, nanglagbas paingon sa baybayon sa Cansujong ug namunlot og baruto didto. Unya namugsay kini taman sa ginhawa paingon sa Sugbo ug nakaabot gayod sa Kota San Pedro tapos ang dili maihap nga mga “Amahan Namo” ug “Maghimaya ka Maria”.
Pagkabalita ni Paquito Duhaylungsod nga nakaeskapo paingon sa Siyudad sa Sugbo si Prayle Venancio Malpaso, miagpas dayon ang bata niini. Diha siya mag-estambay atbang sa Kota San Pedro diin didtoy pipila ka barungbarong ug gagmayng mga tindahan nga namaligyag taho ug tuba gikan sa Mambaling.
Nakasaksi Paquito Duhaylungsod sa pag-abot ni Heneral Leon Kilat uban sa iyang mga tawo sa halapad nga hawan gawas sa Kota San Pedro. Nakita niya si Heneral Leon Kilat nga nagsakay sa iyang puting kabayo, nagpadagan-dagan niini sa hawan atbang sa kota ug gipamapha lang sa iyang puting panyo ang mga bala sa mga sundalong Katsila. Ug nakombinser siya nga tinuod gyod diayng kublan ang heneral.
Pag-abot sa ayuda sa mga Katsilang natanggong sa kota, si Heneral Leon Kilat, uban sa iyang mga tawo, miatras ug mimartsa paingon sa Carcar. Si Paquito Duhaylungsod mikuyog sa panon ni Heneral Leon Kilat nga mibiya sa Sugbo. Ug sa Carcar, nasaksihan niya ang sakit nga kamatayon ni Heneral Leon Kilat tapos sa usa ka dakong budhi. Sa nagkabulag-bulag na ang mga tawo sa heneral, si Paquito Duhaylungsod nagpabilin sa Carcar kay nakadungog na man pod siyag balita nga si Padre Venancio Malpaso wala mokuyog sa ubang mga prayle nga namauli sa Espanya pag- surrender sa mga Katsila ngadto sa mga Amerikano nianang 1899. Hinuon, ang maong prayle kuno nagpabilin sa Sugbo, nangitag kahigayonan nga makabalik sa Carcar aron maatiman ang iyang dakong basakan sa Tuyom.
Ug mao lagi tong didto sa Carcar, hidakpan na hinuon siya nila ni Valentin Bahugbahog samtang nagsige siyag pangukoy sa kombento pamasin nga mahaduaw didto si Padre Venancio Malpaso.
Gidala nila ni Ingko Takyo Laroa si Paquito Duhaylungsod sa bukid. Sa ilang pagtuo, makatabang kaayo kini sa ilang mga buluhaton sa kampo. Abtik ang bata ug humok sugoon, matinahoron ug dili mahilabtanon.
May mahait nga salabotan si Paquito Duhaylungsod. Sa ilang minantenel nga eskuylahan sa kampo nga gipasiugdahan ni Maestro Juan, ang karaang maestro sa tulunghaan sa pangagamhanang Katsila sa Talisay, si Paquito Duhaylungsod mao kanunay ang mogawas nga labing maayong mobasa, mosulat ug bisan sa pangihap ( arithmetic). Talagsaon ang iyang abilidad mao nga siyay napilian ni Heneral Alino nga himoong bata-bata didto sa kampo.
Usa lang ang panganti diha sa dughan sa bata: ang pagpangita sa prayle nga maoy hinungdan sa kamatayon sa iyang inahan! Gusto niyang kunis-kunison ang pari sa iyang kaugalingong mga kamot ug kitkiton hangtod ang iyang balhiboong kasingkasing.
Kausa, samtang nagsulti-sulti sila sa kamalig sa kampo, nagpaabot nga motuang ang nagbunok nga ulan nga dala sa habagat, gipangutana ni Ingko Takyo Laroa si Paquito Duhaylungsod kon naunsang pagka butanga nga nadisgrasya man ang iyang inahan sa mga kamot sa pari nga notado kaayo sa iyang pagka higal sa lungsod sa Talisay. “Nakadungog na sad bitaw kog mga estorya bahin anang paria, Dong,” miingon si Ingko Takyo Laroa aron pagdasig sa bata. Miagahad siya aron paghawan sa iyang tutunlan ug gitutho ang dakong bugon sa laway nga mansado sa tabako. Migiswid ang tigulang ug nangawot sa iyang mga tiil.
Mingislo ang nawong sa bata, daw gisakitan sa iyang nakita didto sa likod sa iyang kaisipan….
(SUMPAYAN PA)
May kaligutgot ang dughan nga nagkinahanglan tambalan. Si Paquito Duhanglungsod usa lang sa mga biktima sa kasaysayan nga madaog-daogon. Apan ang kasaysayan usa na ka halayong kagahapon…