Buklat/Mulat Dr. Eugene Yambot Evasco

MALAKI ang epekto ng pandemya sa kultural na buhay ng mga Filipino. Maraming dula at pelikulang hindi nalikha at naipalabas. Maraming pagdiriwang at tradisyon ang hindi isinabuhay sa takot na baka maging sanhi ito ng pagkalat ng virus. Naapektuhan din ang sektor ng paglalathala sa bansa. May mga aklat na isinantabi muna dahil sa limitadong kawani na aagapay sa produksiyon o sa kakulangan ng demand ng mambabasa upang ipagpatuloy ang paglalathala.

Mabagsik man ang epekto ng pandemya sa paglalathala, may sangay ng panitikan ang nananatiling masigla—ang panitikang pambata. Totoo, humina ang benta sa mga bookstore at ipinagpaliban ang Manila International Book Fair ngunit pinapanatiling buhay ng mga online seller ang mga aklat pambata. Naging katuwang sa promosyon ng mga aklat ang laganap na online storytelling sa mga social media at ang pagbibigay ng diskuwento ng mga publisher sa kanilang mga aklat. Sa obserbasyon ng mga bookseller at publisher, malaki ang demand ng mga aklat pambata sa hanay ng mga magulang na nagsasagawa ng homeschool. Idagdag pa rito ang mga pamilya na pinili ang nabanggit imbes na ipatala ang kanilang anak sa mga eskuwelahang nasa remote learning na paraan ng pagtuturo.

Isa sa mga masisiglang tagapaglathala sa panahon ng pandemya ang Tahanan Books. Muli nilang binigyan ng bagong pabalat, uri ng papel, at karagdagang larawan ang seryeng The Great Lives na unang nailathala noong dekada nobenta. Pinakabagong aklat pambata nila ang Meme: The Baby Book (Tahanan, 2020) na isinulat ng tagapaglatahalang si Reni Roxas at iginuhit ni Kora Dandan-Albano.

Masasabing kasamang aklat (companion book) ng Meme ang Ay, Naku! (Tahanan, 2010) dahil sa magkawangis na sukat, iisang awtor, at pamamaraan ng pagkakasulat. Gaya ng mas naunang aklat, ang Meme ay may limitadong bilang ng mga salita (hindi lalagpas ng sandaang salita) sa kabuuan ng “kuwento.” Nakapanipi ang salitang ito dahil kung babasahin ang teksto nang walang kalakip na ilustrasyon, walang maiintindihan ang mambabasa. Anumang pilit niyang gawin, wala siyang masusundang daloy ng mga pangyayari.

Kaya lulutang ang tungkulin ng isang ilustrador gaya ni Albano. Siya ang magbibigay-buhay sa bawat pahina ng aklat. Tungkulin ng ilustrador ang pagpili ng itsura ng mga tauhan, lunan, at mga bagay na makikita sa paligid. Mahalagang gawain niya ang lagyan ng naratibo ang tekstong animo’y walang kaugnayan sa isa’t isa.

Huwag isiping marka ng mahusay na kuwento ang haba nito o dami ng bilang ng mga salita. Mainam ipabasa ang aklat na ito sa mga nagnanais sumulat ng mga kuwento sa anyo ng picture book. Hindi kailangang maging “buong-buo” ang kuwento na may malinaw na simula, gitna, at wakas. Ang pagsulat ng teksto para sa picture book, gaya nga ng nasabi ni Mem Fox, ay “kawangis ng pagsulat ng War and Peace sa anyo ng haiku.”

Ilan lamang rekomendasyon sa susunod na edisyon ng aklat ay ang malagyan ng tuldik ang ilang mga salita na magbibigaylinaw sa pagbabasa tulad halimbawa ng “dilát” (nakabukas ang mga talukap ng mata; gising) o “dílat” (pagbukas ng talukap ng mata. Gayundin ang kaso sa “gisíng” (hindi tulog) o “gísing” (pagmulat mula sa pagtulog). Nabanggit ko ito dahil ang ilustrasyon sa aklat ay parehong naglalarawan ng dalawang magkaibang salita. Ang tuldik ang magsisilbing gabay sa kung ano ba talaga ang nais ipakahulugan ng awtor.

Sa unang tingin, ang aklat na ito ay aakalaing isang aklat na pampatulog sa sanggol batay sa pamagat at pabalat. Litaw sa pabalat ang himbing na sanggol habang yakap ng kaniyang ina. Sa paligid nila ay mga munting ulap na nasasabitan ng mga laruang pambata at aklat. At habang himbing ang tauhan, nagnigning ang mga bituin at bulalakaw.

Ngunit mas nananaig sa nilalaman ang isang sulyap sa buhay ng isang sanggol, kasama ng kaniyang ina at ama. Ayon sa kumbersasyon ng awtor kay Alexine Parreño sa 2020 Philippine Readers and Writers Festival, nagsimula ang kuwento sa tatlong salita—meme, dede, at bebe. Mula rito, naisulat ang buong teksto na malay sa kapangyarihan ng tunog ng mga salita. Nanaig sa buong aklat ang tugma (“gigil na di mapigil” at “meme, dede, bebe”), aliterasyon (“agaw, ayaw, akin, aray”), asonansiya (“iyak yakap”), onomatopeya (“utot, dighay, wi-wi, u-o”), at matatayog na pandiwa (“gapang, sipsip, agaw, yakap”). Pinatunayan ng aklat na ito na ang limitadong gamit ng salita (kaya naihahambing sa isang haiku) ay hindi hadlang upang makalikha ng kuwentong nagpapamalas ng mumunting ligaya sa karaniwang buhay sa tahanan at pamilya.

Kapansin-pansin sa ilustrasyon ni Albano ang depiksiyon ng ina na malayo sa imahen ng ina sa mga patalastas. Karaniwan, hindi ayos na ayos. Giliw na giliw sa kaniyang anak pero hindi naman laging nakangiti. Nananaig ang

kaniyang pagkamahinahon habang pinapatahan ang umiiyak na anak. Sa bahaging ito, mapaglaro ang biswal na pagkakaayos ng teksto na paulit-ulit na “iyak yakap” na umiikot at pinalilibutan ang magina sa akto ng pagpapatahan. Kung sana’y dinagdagan pa ito ng mga pandiwa, mas mainam.

Sa mga desisyon ng ilustrador o ang kaniyang maingat na pagpili ng mga detalye, naitampok ang ilang paniniwala hinggil sa pagpapalaki ng anak—ang pagpapasuso sa anak, ang amang nakikipaglaro sa sanggol, paggamit ng reusable na diaper o lampin, pagtulog ng anak kasama ng kaniyang magulang, hindi paggamit ng kuna, walang laruang de-baterya at gadgets, pagbabasa sa bata ng mga aklat na likha sa Pilipinas, paggamit ang age appropriate na aklat (board book at alphabet book), at ang paggamit ng mga laruang yari sa kahoy (imbes na yari sa plastik) na maiuugat sa tradisyonal na pagpapalaki ng anak. Makabuluhan din ito dahil mas makabubuti sa kalikasan ang lampin at pinalalaki ang sanggol gamit ang aklat sa sariling wika. Bilang propesor ng Filipino, tuwang-tuwa ako sa detalyeng ito at nagpapasalamat ako sa Tahanan sa kanilang layunin na itanghal ang wika at kulturang Filipino sa kanilang mga aklat.

Ang mga detalyeng pinili ng ilustrador ay patunay sa kaniyang paniniwala sa wastong pagpapalaki sa sanggol. May kanikaniyang paraan ng pagpapalaki ng anak at ang aklat na ito ay isang mungkahi para sa ibang pamilya.

Huwag akalaing aklat ito tungkol sa pagiging magulang. Nilikha ang aklat na ito upang makita ng sanggol na mambabasa na may edad na zero hanggang tatlong taon ang kaniyang sarili sa mga pahina. Makikita niya na may isang tauhang katulad niya na gumagapang, umuutot, dumudumi, naiihi at umiihi, naglalaro, sumususo, umiiyak, at nahihimbing sa kalinga ng magulang. Inihahatid nito ang mensaheng nagiging mahiwaga ang pang-araw-araw sa pamamagitan ng pagmamahal.

Handog ang aklat na ito mula sa mayamang balon ng karanasan ng mga inang sina Roxas at Albano. Kapag mabasa ang aklat na Meme, muling mananariwa sa alaala ang mahinang oyayi ng ina at ang kaniyang amoy habang tayo’y karga-karga hanggang tangayin sa daigdig ng magagandang panaginip. 5)

Napakislot si Ma’m at agad na umiwas ng tingin.

“Sige na, ilabas mo na’ng mga basurang ‘yan. Baka dumating na’ng ‘iniintay ko. At Liloy, ‘wag kang istorbo, ha? ‘Wag kang kakatok sa pinto.” “Oho, ma’m.”

Bitbit ang garbage bag, humakbang si Liloy palabas sa pinto. Nalingunan pa niya sa pagsasara niyon na nananalamin si Ma’m sa compact mirror nito, mukhang excited.

Nakaikot na siya sa iba pang opisina roon para maglinis at manguha ng basura nang muli siyang maparaan sa pasilyong kinaroroonan ng opisina ng personnel. Natanaw niyang may ilaw pa sa silid, lumulusot ang liwanag sa siwang ng pinto. At maya-maya sa kanyang likuran, narinig niya ang tila nagmamadaling yabag. Paliko siya sa dulo ng pasilyo nang malingunan si Anjo, ang sinasabing boyfriend ni Ma’m na nasa tapat na ng pinto ng opisina nito. Nakatalikod si Liloy pero malinaw niyang narinig ang pagkatok nito sa pinto ng personnel, animo’y code: labing-isang beses na katok sa pinto sa tono ng “Let’s Go”, saka pa lamang niya narinig ang ingit ng nabuksang silid.

Naging malikot ang imahinasyon ni Liloy sa kung ano ang gagawin ni Ma’m at ng boyfriend nito sa loob ng silid.

NANG hapong iyon, bago mag-uwian, kinausap siya ni Ma’m.

“Pagkatapos ng trabaho mo, Liloy, sumama ka sa ‘kin.”

“Sa’n ho, ma’m?”

“Wala ka nang maraming tanong. Basta, daanan mo ‘ko rito mam’ya...” “Oho.”

Nakapaglinis sa mga silid ng opisina, naghilamos, nagpunas at nagpalit lang ng damit si Liloy at pumunta na sa silid ni Ma’m. Nakatayo ito sa tabi ng mesa, nakapag-ayos na. Nasa ibabaw na nga ng mesa ang bag, tila sadyang hinihintay na lamang siya.

“’Lika na,” sabi.

Sabay silang bumaba sa hagdan, lumabas ng gate at inutusan siyang magpapara ng taksi. Sa likurang upuan naupo si Ma’m; si Liloy, sa tabi ng driver. Hindi pa rin siya kinakausap.

Malapit sa SLEX ang opisina nila; halos nasa boundary na ng Makati at Maynila. Patungong Pasay ang sinasakyan nilang taksi, kumanan nang sapitin nila ang Magallanes at kumanan pa uli nang makarating sila sa Evangelista; tuloy ang takbo ng taksi, hindi pa rin nagsasalita si Ma’m. Sa makababa sa isang maliit na tulay-kanal, tinapik ni Ma’m ang balikat ng driver at pinakaliwa; nagpapara sa tapat nang may tatlong pintong lumang apartment at binayaran ang driver. Naunang bumaba si Liloy at ipinagbukas ng pinto ng taksi ang kasama. Tinanggal ni Ma’m sa pagkaka-padlock ang mababang bakal na gate sa pinakadulong pinto ng apartment, binuksan ang seradura ng unit at pinapasok si Liloy.

“Quiet ka lang, ha, Liloy. Walang dapat makaalam sa , ha?”

“Oho, ma’m.”

“’Pag me nakaalam sa na dito na ‘ko nakatira, malilintikan ka sa ‘kin...”

“Walang makakaalam, ma’m, pramis ho.”

“Sige.”

Napansin na agad ni Liloy ang malalaking mga kahon sa salas.

“Upo ka muna,” sabi ni Ma’m. Nagtungo ito sa ref, ipinagbukas siya ng softdrinks at binalikan siya sa sopa. “Uminom ka muna. Magbibihis lang ako.”

Pumanhik ito sa hagdan patungo sa silid sa itaas; palihim na sinulyapan ni Liloy ang kayumangging mga hita nitong litaw sa suot na palda: mabibilog at matatatag. Napangiti si Liloy.

Nang manaog si Ma’m, naka-shorts na lamang ito at naka-blouse na walang manggas. Napansing naubos na niya ang softdrinks.

“Tulungan mo ‘kong mag-ayos ng mga gamit ko.” Nilingon ang limang malalaking kahon sa salas.

“Oho, ma’m.”

“Elvie na lang. Wala naman tayo sa

“Oho, Elvie.”

Natawa ito. Bihirang pagkakataong makita ni Liloy na tumatawa ang senior clerk ng personnel. Maganda naman palang tumawa palibhasa’y mapuputi at kumpleto pa ang mga ngipin. Dalasdalasan sana nito ang pagtawa.

Nilapitan ni Elvie ang malaking kahong katapat ng sopa, yumukod at tinanggal ang nakadikit doong masking tape. Napalunok si Liloy nang sundan ng kanyang tingin ang biglang pagdukwang nito. Natambad sa kanya ang dibdib nitong pinapantasya lamang niya sa opisina: tama lang ang laki, bagay sa tangkad at pangangatawan ni Ma’m. Gamit pang-kusina pala ang laman ng kahon: mga pinggan, kutsara’t tinidor, mga baso’t mug, bread toaster, thermos, gas stove na may dalawang burner. Pinagtulungan nilang isalansan sa mahabang pasimanong

(SUNDAN 21)