Pali at Dimla / Ligaya’t Lugma: Kalikasan ning Bye Keti king Yatu (Hot and Cold / Happiness and Distress: The Nature of Life in this World)

“O anak nang lalaking Kunti, ing e pangmalambatang aske ning ligaya at lungkut, at ding pangayala da panyatang ning panaun, mengari la king panyatang ding panaun ning dimla at kaleldo. Manibatan la king kamalitan panandam, o sapni nang Barat, at dapat lang e ipagbaliyala a e ka mayayabala.

O pekamayap dili karing ketawan [ Ardyun] , ing taung e mayayabala king ligaya o lungkut at makapagdatila kareti bitasa yang maging karapatdapat king pangakabus.” ~ Dalit ning Kakataskatasang Panginwan,| Dangka 2:14-15 (Bhagavad Gita, Chapter| 2:14-15) E la abilang deng sasaingsing keng pali ngening bigla nang mepali ing panaun. Kaleldo na, kabalen! Bala kapilan pa ing amyam lalabul yang marimlang angin maninbat king pangulu. Ngeni, pati reng ayup a sane keng lisangan ila naman deng mamanyatang at detang sane keng dimla memanyulapo na lang padalakit kareng bangsang para karela lakwas apibabata ing panaun.

Deng tau naman mamagbalak lang mamandilu kareng ilug, dagat o pandilwang malapit para karela. Kamakamaganak lang manupang pikawen o pipagtampison mu man. Ita naman, agyang misan mu man keng kaleldo. Ambag-ambag la king panggastus at para kareng saken.

Atin mu namang dayung pupunta keti Kapampangan ba’lamung makapandilu keng dayat-malat ning Mawli a pipipitnan da reng baling Makabebe, Masantul, mapilang dake ring Lubao, Sasmwan, Guagua at Minalin, king Porac— ing Poracay at itang makasalikut a ulu, kareng pipandilwan karing miyayaliwang dane ning lalawigan o keng sibul ning Arayat a nung nu ing danum asna kalino at kalinis subali pa keng marimla. Tabalu mu ngeni nung antita pa.

Itamu ngan naman sasaingsing keng lisangan a pabina-nang-pabina keng pali. Papali neng tagana ing yatu. Tutu ing “global warming” o pangmabilug a yatung pali at keraklan ita mu ngan mu naman ing makisala. Ing awsan dang kasaplalan magdala mu namang marok a bunga kekatamu at king yatung kamemetungan tamu mung tuknangan.

Ing mung layak o basura, ala lang masabal deng keraklan. Ugse da agyang nukarin at dadapugan da pati plastic agya mang balu dang makakarok ita. Atin ping gawi ra ing manugse kilwal ning mula da dapot keng daralanan ding sibabale a makakarok naman king kabalantyan.

Nung alang manakit, ugse da agyang keng kilub dang mula reng siping dang bale. E da balu ating manakit karelang Apung Ginu.

Ing lisangan, mengari king dimla— datang agyang e tamu panayan o pagnasang datang. Sangkap na na ning kalikasan ita. Nung alang kaleldo, a panaun ning pali at lisangan, makananung pumalut? Ing pinalut, makananung ibilad bang palangyan? Antita mu naman ing kauran. Nung alang uran— a karampatan king pamanasik— makananu lang tanam deng ortelanu? Makananu lang mikadanum deng ilug at sapa, makananu lang kumabye reng asan?

Makanyan mu naman ing pamamdam nang pangkilub ning tau. Daratang ing lugma at tula. Misan mayli tamung mayli. Misan tutulu tamu lwa keng lungkut at kaplas a panamdaman tamu. O’t antita? Kasi naman, ing sabla-sabla keti yatu pangsamantala mu ngan. Bala ing panaun, dirimla’t papali; magkaleldo’t magkauran.

Likas na king bye tamu ing anti yan, abe!

*** Dake Talabaldugan: 1. kalawkáw/ kalokó – (palagyu) gogo, pamangogo kin danum, sabo o nanu mang mabasa lakwas na nun marayuput, samwak. English – stirring of liquid with the hand or tool, less formal and more derogatory than alu or gogo. Alimbawa king pamangamit: “Pane ing kaloko da keng sampelut deng dalo ibat kalungsuran uling pantunan da ing bilug-bilug a asnang kaburi da.”

2. kalawit/ kalait¹ – (palagyu) lingku, panabas, panabtab, pamalut bunga, tangke o bulung karing matas a impung tanaman. English – long-handed scythe. Alimbawa king pamangamit: “Ginamit de ing mataram a kalait keng pamangwang bulung saging inya ayabut da agyang asno pangtas deng impun.”

3. kalawit/kalait¹ – (palagyu) lait, kumpe, pangumpe. English – hook, hooked scythe. Alimbawa king pamangamit: “Itang pengumpe dang kalawit keng pale king taldawa reng tau kangatba e de pa sibli angga man ngeni.”

4. kalayaan/ kalayan – (palagyu) katimawan, pamagsarili, kanawan. English – freedom, liberty, independence. Alimbawa king pamangamit: “Ing kalayan ya ing pigkalub nang Son karing memalen king keyang pamanungkulan agya mang sasabyan da reng aliwa a ala yang binang agawa king panaun na.”

5.kalaykay/kaleke–(palagyu)piruya, aswe gabun. English – rake. Alimbawa king pamangamit: “Itang luma ming kaleke angga man ngeni gagamitan mi ya pa keng pamaglinis keng kekaming mula manibat pa inyang mangalati ke pa.”