Cztery Pory Roku

Incydentalna, choć nie pierwsza nasza wizyta w studiu „Czterech pór roku” I Programu Polskiego Radia, zaowocowała garścią SMS-owych pytań o nazwisko. Moda na wyjaśnienie własnego nazwiska rośnie! Próbując zamknąć rozmowę w eterze z pomocą słownika „Nazwiska Polaków” K. Rymuta, odpowiem na pytania, jakie słuchacze skierowali do swej ulubionej audycji.

Prowadził ją red. Roman Czejarek, którego nazwisko niewątpliwie ma rodowód w czasowniku czaić (się) i ta część mowy dała początek także nazwiskom takim jak Czajer i Czajerek. Red. Małgosia Raducha nosi swe nazwisko, nie przesądzając jeszcze, czy wywodzi się ono od rady (porady) czy przymiotnika rad(y), zatem zadowolony. Ale być może wszystko zaczęło się od czasowników radzić lub radować. Jeden ze słuchaczy podpowiedział ukraińskie słowo tęcza ( raducha), ale to dość ryzykowny trop. Badając nasze nazwiska, trzymamy się przede wszystkim etymologii polskiej.

Nazwisko Łokietko, notowane już (jakże nieprzypadkowo!) w 1320 r., po- chodzi rzecz jasna od łokcia. Krzynówek przynosi nam trochę etymologicznej zabawy. Pochodzi od słowa krzynówek, czyli drewnianego naczynia, niecki, to zaś od krzynki, czyli… skrzynki. Nazwiska w formie rozkaźnika Czekaj, Ruszaj, Nawracaj pochodzą od czasowników i ich rozkazująca forma sugeruje, że najpewniej powstały w dynamicznych sytuacjach życiowych. Podobnie Gwizdała i Kochania, mające wyraźny rodowód czasownikowy.

Swinoga jest skróconą, więc praktyczną, formą nazwiska Świnonoga, będącego złożeniem słów świnia i noga. Salamon i Konstanciuk to nazwiska odimienne powstałe od Salomona (także Salamona) i Konstantego. Natomiast nazwiska takie jak: Ogórek, Dzik, Żywot, Zapora, Piwko, Poduszko czy Kita, pochodzą od rzeczowników apelatywnych, czyli pospolitych. Tu tylko dzięki nieokiełznanej wyobraźni możemy dochodzić, dlaczego na kogoś zaczęto mówić Dzik albo Piwko.

Kolopieńczyk to dość zagadkowa forma, której początek upatrywałbym w gwarowym słowie kiełp, jak nazywa- no łabędzia. Żukowski i Strzeszewski to typowe nazwiska odmiejscowe. Pierwsze, od Żukowa, to zaś od żuka, czyli np. chrabąszcza. Drugie, znane w dokumentach już od 1389 roku, pochodzi od Strzeszewa, to zaś od dawnego imienia Strzeżysław.

Nazwisko Styrna pochodzi zapewne od przymiotnika sterany, czyli zmęczony, zniszczony, ale nie można wykluczyć tropu żeglarskiego i rzeczownika ster. Pomóc w rozwikłaniu zagadki może kwerenda genealogiczna. Z kolei nazwisko Talady może wywodzić się od zapomnianego już staropolskiego czasownika talać, zatem toczyć (się). Gębę albo pysk określano w gwarze słowem paja, które dało początek temu nazwisku.

Jedna ze słuchaczek audycji „Cztery pory roku” zasugerowała, że równie ciekawa byłaby audycja o nazwach miejscowości (topomastyka), na co podpowiem, że mamy w literaturze przynajmniej dwie popularne, ale w miarę wyczerpujące prace K. Rymuta („Nazwy miast polskich”, 1980) oraz S. Rosponda „Słownik etymologiczny miast i gmin PRL”, 1984).