Premier dobrze

np. Córka posprzątała pokój – Pokój jest/ został posprzątany przez córkę).

Słowo pokój – będące w przytoczonym zdaniu w stronie czynnej dopełnieniem (odbiorcą czynności) – zmienia się wówczas w podmiot ( pokój) w zdaniu w stronie biernej, a wykonawca czynności staje się dla odmiany dopełnieniem ( przez córkę).

W naszym wypadku chodzi o to, że mamy do czynienia z czasownikiem zwrotnym zaopiekować się rządzącym narzędnikiem ( kim, czym). Tymczasem, zgodnie z jedną z ważniejszych reguł słowotwórstwa, imiesłowy przymiotnikowe bierne tworzy się od czasowników rządzących biernikiem ( kogo, co), np. zaopatrzyć w coś – zaopatrzony, zaopiniować coś – zaopiniowany, zaorać coś – zaorany, zagospodarować coś – zagospodarowany, zawłaszczyć coś – zawłaszczony, zaspokoić coś – zaspokojony.

Takie czasowniki należą wówczas do grupy czasowników przechodnich (tranzytywnych), tzn. takich, które można przekształcić w odpowiednią formę imiesłowową w stronie biernej.

Czasownik zaopiekować się ( kim, czym) nie spełnia tego warunku, a zatem niemożliwe jest utworzenie od niego imiesłowu przymiotnikowego biernego (tzn. o zakończeniu - ny) lp. zaopiekowany, zaopiekowana, zaopiekowane, lm. zaopiekowani, zaopiekowane.

Ale – jak to nieraz w polszczyźnie bywa – zdarzają się od tego wyjątki. Czasownik zwrotny zaprzyjaźnić się, wchodzący z rzeczownikami w rekcję narzędnikową ( zaprzyjaźnić się z kim, z czym) tak samo jak zaopiekować się ( kim, czym), ma imiesłów przymiotnikowy bierny zaprzyjaźniony. Mówi się np., że rodzice zaprzyjaźnili się od pewnego czasu z sąsiadami i że sąsiedzi są zaprzyjaźnieni z rodzicami.

Czym uzasadnić owo odstępstwo od przywołanej reguły?

Nie wszyscy wiedzą, że w dawnej polszczyźnie istniał przedrostkowy czasownik dokonany zaprzyjaźnić (forma wielokrotna zaprzyjaźniać), czyli ‘połączyć kogoś z kimś przyjaźnią’, rządzący IV przypadkiem ( zaprzyjaźnić kogo z kim), np. nauczycielka od polskiego zaprzyjaźniła jedną prymuskę z drugą, a wcześniej dziewczyny za sobą nie przepadały.

I właśnie od owego czasownika niezwrotnego zaprzyjaźnić odpowiadającego na pytanie kogo? co? powstał (bo mógł powstać) imiesłów przymiotnikowy bierny zaprzyjaźniony, który z czasem upowszechnił się w użyciu przymiotnikowym ‘taki, który się z kimś zaprzyjaźnił’, a więc niejako „związał się również” z czasownikiem zwrotnym zaprzyjaźnić się.

Dlatego ktoś może być z kimś zaprzyjaźniony, ale nigdy przez kogoś zaopiekowany (wyłącznie być pod czyjąś opieką). mlkinsow@angora.com.pl

www.obcyjezykpolski.pl