Walizka i waliza
– Czy w starannej polszczyźnie można się posługiwać wyrazem „waliza”? Wiele osób sądzi, że „waliza” jest „dużą walizką”, czyli czymś o większych rozmiarach. Kiedy więc właśnie ją mają na myśli, mówią „waliza”, gdy zaś myślą o czymś mniejszym, wtedy używają wyrazu „walizka”. Czy jest to słuszne? Moim zdaniem w każdym przypadku powinno się mówić „walizka”, która bywa duża bądź mała... (e-mail od internautki; szczegółowe dane do wiadomości redakcji).
A jednak w zasobie leksykalnym polszczyzny istnieje słowo waliza, i to od stuleci.
Wymienia się je wśród haseł już w Słowniku języka polskiego Bogumiła Samuela Lindego z 1814 r. (t. I, s. 215): waliza (z franc.) ‘gatunek kufrów karecianych’ (od słowa kareta).
Waliza widnieje również w Słowniku języka polskiego (tzw. wileńskim) wydanym staraniem Maurycego Orgelbranda (Wilno 1861, t. II, s. 1806). Czytamy tam: waliza (z franc.) ‘gatunek kufra ze skóry uszytego; używa się go w podróży do przewożenia odzieży i pościeli’, a fig. (= figurycznie, tzn. przenośnie, alegorycznie) ‘brzuch albo pośladek niepospolitéj objętości’.
Skoro więc walizę znano już w XIX stuleciu, rzecz jasna musiała się ona znaleźć w Słowniku języka polskiego (tzw. warszawskim) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa 1919, t. VII, s. 450).
I rzeczywiście tak się stało. Wśród haseł wymienia się tam walizę i przestrzega przed rzekomymi wariantami walis, waliz czy walizon.
Po raz pierwszy wspomina się za to o słowie walizka jako zdrobnieniu wyrazu waliza. Domyślamy się, że walizka miałaby być ‘ małą walizą’.
Jak widać, jeszcze w XIX w. nasi przodkowie posługiwali się wyrazem waliza, będącym fonetycznym odpowiednikiem galicyzmu valise [wym. waliz] ( valise > waliza). Chętnie sięgali po nią Reymont i Prus.
Wariant walizka jako deminutivum pojawił się później. Może przez analogię do innych zapożyczeń, np. bluza (fr. blouse) > bluzka, fryza (fr. fraise) > fryzka ‘mały marszczony kołnierz’, kreza (niem. Kröss) > krezka ‘mały fałdowany kołnierz’?
W słownikach powojennych (np. w Słowniku języka polskiego PAN pod redakcją Witolda Doroszewskiego, Warszawa 1967, t. IX, s. 829) znajdujemy już obydwa hasła. Waliza określana jest jako ‘duża walizka’, walizka jako ‘lekki ręczny kufer podróżny’.
W haśle waliza mówi się ponadto o wyrażeniu waliza dyplomatyczna, mającym oznaczać ‘bagaż niepodlegający rewizji władz celnych państwa obcego, przewożony przez kuriera dyplomatycznego lub szefa placówki dyplomatycznej’.
A jakie jest stanowisko w kwestii walizy i walizki współczesnych leksykografów?
Inny słownik języka polskiego PWN pod redakcją Mirosława Bańki (Warszawa 2000, t. II, s. 964) bez żadnych zastrzeżeń zamieszcza i hasło waliza (‘duża walizka’), i hasło walizka (‘przedmiot o kształcie prostokątnego pudła z uchwytem, służący do przewożenia rzeczy w podróży’).
Uniwersalny słownik języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza (Warszawa 2003, t. II, s. 15 – 16) skupia się na walizce (‘sztywna lub usztywniona torba podróżna, zwykle w kształcie prostopadłościennego pudła z uchwytem’), hasło waliza (‘duża walizka’) zaś opatruje kwalifikatorem: potoczne.
Świadczyłoby to o tym, że zamiast waliza lepiej jednak – mimo wszystko – mówić czy pisać duża walizka podróżna (o to określenie upomina się czytelniczka...). Za spory błąd uchodzą natomiast pleonastyczne określenia duża waliza, duża waliza na kółkach, duża waliza na dużych kółkach, duża waliza na szyfr spotykane niekiedy w mowie mniej sprawnych językowo użytkowników polszczyzny.