Sędziowie z nadania PiS nie powinni orzekać!
Czy wyroki wydane przez sędziów powołanych z udziałem nowej KRS są nieważne? Co z tymi, które już zapadły, albo ze sprawami, które obecnie są w toku? Jaki jest status „nowych” sędziów? Próbujemy odpowiedzieć na najważniejsze pytania dotyczące precedensowej uchwały, jaką wydały 23 stycznia trzy połączone izby Sądu Najwyższego.
Przede wszystkim: o co w tym wszystkim chodzi?
Zamieszanie w polskim sądownictwie trwa od kilku lat i nie da się raczej krótko wyjaśnić wszystkiego, co w tym czasie wydarzyło się w wymiarze sprawiedliwości. Jeśli chodzi o czwartkową uchwałę SN, dotyczyła ona wątpliwości związanych z tzw. nową Krajową Radą Sądownictwa.
KRS to jeden z konstytucyjnych organów państwa, odgrywający kluczową rolę w wymiarze sprawiedliwości. Rada m.in. opiniuje kandydatury osób, które chcą zostać sędziami, i składa u prezydenta wnioski o ich powołanie. To samo robi w przypadku tych, którzy mają zasiąść w Sądzie Najwyższym. Jest więc w pewnym sensie głównym kadrowym polskiego sądownictwa.
W KRS zasiada 25 osób, w tym 15 wybranych spośród sędziów. W grudniu 2017 r. Sejm przyjął ustawę, na mocy której dotychczasowy skład KRS został odwołany. W jego miejsce w lutym 2018 r. powołano nowy, a 15 sędziowskich członków, którzy wcześniej byli wyłaniani przez ich kolegów po fachu, zostało tym razem wybranych przez posłów.
To właśnie ta sejmowa procedura wskazania członków KRS wzbudziła kontrowersje i zarzuty o upolitycznienie Rady. W wątpliwość zaczęto podawać niezawisłość sędziów powołanych w okresie funkcjonowania nowej KRS, a tym samym – ważność wydawanych przez nich wyroków.
Problemem zajął się Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który w listopadzie 2019 r. orzekł, że sprawę musi ostatecznie rozstrzygnąć polski Sąd Najwyższy. W ten sposób kwestia ta trafiła pod obrady niezwykłego, liczącego 60 sędziów, posiedzenia trzech izb SN, które 23 stycznia wydało uchwałę.
Których sędziów dotyczy uchwała?
Sąd Najwyższy zajął się tymi sędziami, którzy zostali powołani w okresie funkcjonowania nowej KRS, a więc po lutym 2018 r. Nie jest to marginalna sprawa – chodzi o ok. 500 sędziów sądów powszechnych (czyli rejonowych, okręgowych i apelacyjnych) i kilkudziesięciu sędziów Sądu Najwyższego.
Uchwała ta w odmienny sposób traktuje te dwie grupy. Wobec sędziów Sądu Najwyższego zastosowano ostrzejsze kryterium ważności ich orzeczeń, wobec sędziów sądów powszechnych – łagodniejsze. Najpierw przyjrzyjmy się kwestii tych drugich.
Czy orzeczenia sędziów wybranych przez nową KRS są nieważne z automatu?
Nie, przynajmniej jeśli chodzi o „zwykłych” sędziów, a więc tych orzekających w sądach powszechnych. Skład sądu zawierający „nowego” sędziego będzie nieprawidłowy, a jego orzeczenia nieważne wtedy, gdy „wadliwość procesu powoływania prowadzi, w konkretnych okolicznościach, do naruszenia standardu niezawisłości i bezstronności”.
Sąd Najwyższy stwierdził więc, że nowa KRS brała udział w powoływaniu sędziów w „wadliwy” sposób, ale nie musi naruszać to niezawisłości każdego konkretnego sędziego. To, czy tak było, musi być zbadane w każdym konkretnym przypadku. – W przypadku sądów powszechnych są mechanizmy kontrolne, tu nie jesteśmy pod ścianą – wyjaśniał sędzia Włodzimierz Wróbel, uzasadniając uchwałę z 23 stycznia. Kontrola ta będzie więc należała do sądów wyższej instancji, które już teraz oceniają prawidłowość składów sędziowskich instancji niższych.
Nie ma raczej większych wątpliwości, że strony niezadowolone z rozstrzygnięć sądów będą korzystać z tej możliwości i będą próbować podważać bezstronność „nowych” sędziów. Orzekanie każdego takiego sędziego będzie więc od początku obciążone poważnymi wątpliwościami. – Ci sędziowie w poczuciu odpowiedzialności powinni powstrzymać się od orzekania. Muszą mieć świadomość, że te wyroki będą obarczone wadą prawną
– mówił wczoraj w TVN24 sędzia SN Krzysztof Rączka.
Podsumowując: wyroki „nowych” sędziów sądów powszechnych nie będą automatycznie nieważne, ale będą mogły być łatwo podważone w sądzie wyższej instancji.
Co z wyrokami, które już zapadły?
Pozostają w mocy. W swojej uchwale Sąd Najwyższy wyraźnie zaznacza, że wadliwość powołania sędziów z udziałem nowej KRS nie dotyczy tych ich orzeczeń, które zapadły przed 23 stycznia br. (wyjątkiem są decyzje Izby Dyscyplinarnej SN, o czym później).
Wszystkie wyroki wydane więc do tej pory w sądach powszechnych przez „nowych” sędziów – zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych – są bezpieczne. Nie będą mogły być podważone przez strony, które chciałyby się powoływać na brak niezależności KRS.
– Próba weryfikowania tego, co już się zdarzyło, prowadziłaby do wielkiej niepewności prawnej. To, że władze nie potrafią sensownie reformować wymiaru sprawiedliwości, nie może odbywać się kosztem obywateli. To, co było, jest w pewnym sensie zamknięte – mówił w uzasadnieniu sędzia Wróbel.
Co ze sprawami, które się toczą?
Tutaj sytuacja jest nieco bardziej skomplikowana. Sąd Najwyższy wprowadził rozróżnienie pomiędzy rodzajami rozpoczętych postępowań. Toczące się sprawy karne będą mogły być spokojnie prowadzone dalej przez „nowych” sędziów. Toczące się sprawy cywilne – już nie. W ich przypadku orzeczenia wydane po 23 stycznia przez składy z sędziami wybranymi przez nową KRS będą mogły być podważane właśnie ze względu na „brak niezawisłości lub bezstronności”.
Skąd ta różnica? – Zmiana składu w postępowaniu karnym skutkuje koniecznością powtórzenia całego postępowania. W postępowaniu cywilnym sędzia może zostać zmieniony w każdym stadium postępowania, nawet tuż przed wydaniem wyroku – tłumaczy w rozmowie z Onetem konstytucjonalista prof. Marek Chmaj. Prof. Marcin Matczak zwraca z kolei uwagę na wyjątkową rolę postępowań karnych w wymiarze sprawiedliwości, które SN otoczył „szczególną troską”.
Co z sędziami Sądu Najwyższego?
Uchwała jest wobec nich bardziej surowa. W ich przypadku nie ma miejsca na rozpatrywanie „konkretnych okoliczności”. Składy Sądu Najwyższego, w których zasiadają sędziowie powołani do niego na wniosek nowej KRS, są nieprawidłowe „z automatu”.
– Sąd Najwyższy jest sądem najwyższej instancji. Tu nie ma już odwołania. Nie można ryzykować, że będą jakieś błędy – zaznaczył sędzia Wróbel.
Wyjątkiem są orzeczenia SN, które zapadły do dnia wydania uchwały. Te pozostają w mocy.
Jest jednak i wyjątek od tego wyjątku. Jest nim Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego, działająca od marca 2019 r. iw pełni obsadzona przez sędziów wskazanych przez nową KRS. Wszystkie jej orzeczenia obarczone są wadliwością – zarówno te wydane przed, jak i po 23 stycznia. Jak mówił sędzia Wróbel, Izba Dyscyplinarna w ogóle „nie jest sądem”, a jej orzeczenia „i tak by się nie utrzymały”.
Czy uchwała podważa sam status „nowych” sędziów?
Nie. Uchwała mówi tylko o nieprawidłowości składów sędziowskich, w których zasiadają, a co za tym idzie – mówi o wadliwości wydawanych przez nich orzeczeń. Nie stwierdza jednak, że nie są oni sędziami. „Nowi” sędziowie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego zachowują więc swoje uprawnienia, takie jak np. udział w wyborach prezesa sądu czy immunitet. Mogą również dalej pobierać wynagrodzenia.