Plemienny totem
(Przegląd)
Bociany wracają do swoich gniazd.
Z pierwszymi pomrukami odwilży, jeszcze w lutym, usłyszałem sakramentalne, coroczne: „Bociany już w drodze?”. Te, które zimowały w południowej Afryce, już były w drodze. Te, które pofatygowały się jedynie na południe od Sahary, jeszcze nie. Informowałem grzecznie i wyczerpująco, ale jako zimoluba drażniło mnie to pytanie.
Same bociany są bez winy, darzę je dużą sympatią. Rzecz jasna, piszę o bocianach białych, czarne, choć blisko spokrewnione, prowadzą odmienny styl życia. Podejrzewam, że pytania o bociany nie wynikają z tęsknoty za wiosną, mamy wiele innych powszechnie znanych zwiastunów, ot, choćby przebiśniegi i skowronki. Sądzę, że bocian jest naszym ptakiem plemiennym, narodowym, w dużo większym stopniu niż bielik. Wzniosły bielik wylądował w godle, ale ze swoją orlą powagą jest odległy, przebywa w świecie ideałów, kołując na niebotycznych wysokościach. Co innego bocian – ten jest swojski i nawet mieszczuchy mają szansę go spotkać, gdy tylko miną rogatki miast. Gniazduje po sąsiedzku, a powszechna świadomość, że co czwarty bocian jest Polakiem, napędza narodową dumę. Wprawdzie ostatnio boćkom w Polsce nie wiedzie się najlepiej i nie jesteśmy już najbardziej bocianim krajem świata, o czym za chwilę, ale Wojtusie i Kajtki są swoistym totemem. Nie jestem znawcą sztuki, lecz wydaje mi się, że to właśnie przysporzyło popularności obrazowi Józefa Chełmońskiego „Bociany”, na który dziś patrzymy z sentymentem, choć bije z niego bieda i zacofanie polskiej wsi.
Owo zacofanie było przyczyną, dla której Polska bocianem stała. Już w XIX w. bociany ustępowały z Europy
Zachodniej. Świetnym przykładem tego zjawiska jest Dania, która wiek pary i elektryczności witała z kilkoma tysiącami par bocianów. Kolejne stulecie zaledwie z kilkoma setkami, a obecne z kilkoma. Może kilkunastoma, ale palców na pewno by nam wystarczyło do ich policzenia. Ta sytuacja dotyczy większości krajów zachodnich. Owszem, nowoczesność powoli przesączała się na polską wieś w drugiej połowie XIX w., głównie za sprawą z jednej strony wielkich majątków, a z drugiej – spółdzielni rolniczych, były to jednak zmiany na małą skalę. Zresztą pożogi wojenne pierwszej połowy minionego stulecia zredukowały postęp, bezlitośnie rujnując i arystokratyczne majątki, i chłopską samoorganizację. Dość wspomnieć, że wielu moich sąsiadów pamięta czasy sprzed elektryfikacji kurpiowskiej wsi i opowiada ciekawe, często figlarne historie sprzed epoki żarówek. Wprawdzie reforma agrarna powiększyła gospodarstwa z paru mórg do kilku hektarów, o wielkich pegeerach nie wspominając, ale mechanizacja i chemizacja następowały powoli. Okres transformacji dodatkowo przyhamował ten proces zmian. Wprawdzie już w połowie minionego stulecia prof. Jan Sokołowski, najpiękniej piszący o ptakach ornitolog, alarmował, że od stu lat ubywa w Polsce bocianów, jednak dopiero przemiany wywołane wejściem do Unii znacząco przyśpieszyły przykre zjawisko. rzek, gdzie okresowe powodzie niszczyły roślinność drzewiastą. Tam też żerowały jelenie, żubry i tury mające sojusz z trawami, wymierzony w drzewa. Wraz z wkroczeniem człowieka ustępowały pradawne puszcze. Ustępowały też zwierzęta – tur wyginął zupełnie, istnienie żubra zawisło na włosku, a jelenie zostały zepchnięte do lasów. Ich miejsce zajęły krowy i woły, będące podstawową siłą pociągową. Zwierzęta te płoszyły pasikoniki, jaszczurki i myszy, będące przysmakiem bocianów. Niestety, obecna chemizacja rolnictwa, komasacja, często nieoficjalna, gruntów z towarzyszącym temu zanikiem miedz i chwastów, z zasiewami jedną i tą samą rośliną olbrzymich obszarów zmniejsza ilość pokarmu: owadów i innych bezkręgowców. W ciągu 30 lat zniknęła jedna czwarta ogółu owadów. To z kolei sprawia, że giną kolejne organizmy zależne od owadów. Widać to wyraźnie na przykładzie ptaków – liczebność tych związanych z krajobrazem rolniczym zmniejszyła się o ok. 30 proc. od początku XXI w. Redukcje nie ominęły bocianów.
Owady stanowią podstawę diety naszych boćków, przynajmniej latem, kiedy jest ich naprawdę dużo. Powszechne przekonanie o szczególnym upodobaniu bocianów do żab wzięło się najpewniej z wiersza Marii Konopnickiej „Co dzieci widziały w drodze”, niegdyś bardzo popularnego, w którym bocian niesie w dziobie żabę. W rzeczywistości bociany to oportuniści, jedzą wszystko, co się rusza i da w dziób złapać. Z owym ruszaniem się związana jest historia z drugiej połowy lat 30., kiedy nieopodal Lwowa prowadzono badania nad bocianami. Schwytane ptaki przez pewien czas przetrzymywano w spichlerzu, gdzie karmiono je myszami i żabami, zwykle martwymi. Bociany odmawiały konsumpcji nieruchomej zdobyczy, dopiero pociąganie trucheł na sznurku przyniosło pożądane rezultaty. Badania przykuły uwagę całej ówczesnej Europy, a ich wyniki znalazły się w najbardziej prestiżowych czasopismach naukowych