Najpierw długo płakała, ZŁA a potem zrobiła się
„Julia będzie cicho, cicho, a potem unicestwi cię jednym słowem”. W patriarchalnej i seksistowskiej Rosji kobieta obali samodzierżawie?
Delikatny makijaż, elegancka sukienka, czerwony manicure, nienaganna postawa. Julia Nawalna po raz pierwszy zwróciła się do Rosjan w poniedziałek, trzy dni po otrzymaniu informacji o zabójstwie męża w kolonii karnej. Spokojnym głosem, w którym jednak w kluczowych momentach słychać było to smutek i czułość, to groźbę, blondynka, dotychczas znana światu jako „żona rosyjskiego opozycjonisty”, powiadomiła o decyzji, że przejmie sztafetę po mężu i wejdzie do polityki. „Będę kontynuowała dzieło Nawalnego. Będę walczyła o nasz kraj razem z wami”, mówiła. Jej opanowanie i profesjonalizm wzbudziły szok zarówno zwolenników rosyjskiej opozycji, jak i jej przeciwników. Związana
z Kremlem doradczyni polityczna Maria Siergiejewa komentowała: „»House of Cards«. Aktorskie mistrzostwo: technika mowy, mimika, gesty, zachowanie przed kamerą. Żeby tak dobrze wypaść przed kamerą, trzeba co najmniej rok ćwiczyć. Czyli przygotowywała się. Postać jak z serialu Netfliksa”.
Krytyczni wobec Kremla Rosjanie widzieli to inaczej. „Najpierw długo płakała, a potem zrobiła się zła”. Cytat z „Mistrza i Małgorzaty” Bułhakowa nie jest przypadkowy. Takimi słowami Małgorzata opisała własną przemianę. Cierpienie zrodziło w jej duszy bezwzględność i okrucieństwo, a bohaterka świadomie je wykorzystała, mszcząc się na prześladowcach Mistrza.
Inni, wyraźnie szydząc z częstego odwoływania się Putina do historii Rosji, Nawalną porównują nie do fikcyjnej, ale historycznej postaci, której gniew i pragnienie zemsty za krzywdę ukochanego męża skończyło się krwawo dla jego oprawców. Mowa o księżnej Oldze, żonie Igora Rurykowicza, księcia Rusi Kijowskiej, zabitego przez Drewlan. Według latopisu „Powieść minionych lat” Olga odpłaciła Drewlanom pięknym za nadobne, najpierw zabijając wielu na różne sposoby, na przykład paląc i zakopując żywcem, a następnie – podbijając ich ziemie.
Memy przedstawiające Julię Nawalną jako księżną Olgę błyskawicznie rozeszły się na Twitterze, Facebooku i Instagramie, prowokując zajadłe dyskusje. Sceptycy wyśmiewali tych, którzy ze wszystkich sił starają się przedstawić żonę słynnego opozycjonisty jako potencjalne zagrożenie dla reżimu. Nie brak jednak głosów zwracających uwagę na nie do końca oczywiste dla szerszej publiki cechy Nawalnej, z których zna ją najbliższe otoczenie. „Nie ma w niej wyrozumiałości wobec ludzkich słabości ani wielkoduszności, które były organicznymi cechami Aleksieja. Nie ma też jego uroku ani uśmiechu. Julia jest ostra i twarda, co zresztą zawsze było oczywiste, a teraz na dodatek jest przepełniona żalem i wściekłością. To dobrze” – mówi pisarka Anna Biersieniewa przekonana, że to połączenie może się stać wielką siłą, zdolną poprowadzić Rosję ku przemianom.
Podobne światło na tę kwestię rzuca Christo Groziew, dziennikarz śledczy Bellingcat, zaprzyjaźniony z rodziną Nawalnych. Krótko przed powrotem Aleksieja do Rosji Groziew rozmawiał z Julią i wyrażał obawy co do słuszności pomysłu. Dziennikarz, który ujawnił światu, że za próbą otrucia Nawalnego stoją agenci FSB, najpierw zobaczył na jej twarzy dobrotliwy uśmiech, a później usłyszał: „Christo, jesteś taki naiwny. Oni nie tylko go aresztują, ale też będą przez lata więzić w głuszy. A może i go zabiją”.
W wywiadzie dla Meduzy Groziew opowiada, że teraz siła i kategoryczność Julii zdumiewają go jeszcze bardziej.
Dziennikarz spotkał się z nią i współpracownikami Aleksieja w piątkowy wieczór w Monachium, kilka godzin po tym, jak światem wstrząsnęła wiadomość o śmierci polityka. „Uderzył mnie jej bojowy duch. Mimo smutku już myślała o przyszłości. Tak, płakała, ale razem ze współpracownikami Aleksieja dyskutowała również o tym, jak się zemścić, aby coś naprawdę zmieniło się w systemie. Zrozumiałem, że była oswojona z możliwością jego śmierci od dawna, a to sprawiło, że natychmiast była w stanie znaleźć w sobie siłę. Nawet po to, by porozmawiać o tym, jakie nowe sankcje powinny zostać wprowadzone”.
Jeśli nawet takie porównania i opowieści są przesadnie patetyczne, to dlatego, że wynikają z wyraźnej potrzeby nowego symbolu. Rosjanie potrzebują dzisiaj człowieka, którego obecność pomoże im zmierzyć się z emocjami po śmierci naprawdę popularnego Nawalnego. Takiego, który da im cień nadziei na zmiany. Dziennikarz Dmitrij Koleziow pisał w Telegramie: „Bardzo dobrze, że Julia Nawalna podjęła odważną i trudną decyzję o kontynuowa
niu pracy męża. Płomień nadziei znów się rozpalił”. Dostrzegli go też Białorusini po poniedziałkowym spotkaniu Nawalnej z przywódcami UE w Brukseli. „Rosja ma swoją Swiatłanę Cichanouską. Nazywa się Julia Nawalna. Ostatnia nadzieja dla martwego kraju”, napisał popularny białoruski bloger kryjący się pod pseudonimem Belarus 1937.
Eksperci sprzeciwiają się tym porównaniom. Z różnych powodów. Ci, którzy przez lata byli z Nawalnymi blisko, zwracają uwagę, że porównywanie Julii do liderki białoruskiej opozycji po prostu nie jest właściwe. Fiodor Kraszennikow, politolog i publicysta związany z założoną przez Nawalnego Fundacją Walki z Korupcją, przypominał, że Julia, w przeciwieństwie do Cichanouskiej, polityką, choć dotąd nieoficjalnie, zajmuje się od lat. Bardziej zdystansowani zwracają uwagę na inny, istotny niuans. Cichanouska nieoficjalnie wygrała w 2020 r. wybory prezydenckie na Białorusi. Zarówno przedstawiciele opozycji, jak i znaczna część społeczeństwa nie mają wątpliwości co do tego, że Cichanouska jest legalnie wybraną prezydentką, której ukradziono zwycięstwo. W oczach wielu Białorusinów, niezależnie od tego, jak postrzegają jej działalność dzisiaj, Cichanouska jest nie opozycjonistką emigrantką, ale głową państwa na uchodźstwie. Julia Nawalna takiego statusu nie ma. Co więcej, od momentu uwięzienia Aleksieja nie angażowała się w sprawy polityczne. Zajmowała się jedynie kampanią, której celem było uwolnienie męża.
To było dla niej typowe. Jeśli już udzielała wywiadów, to podkreślała, że działalność polityczna jej nie interesuje, a większą satysfakcję czerpie z „bycia żoną polityka”. W jednej z nielicznych rozmów z dziennikarzami zapewniała, że nie wtrąca się w sprawy służbowe męża, pozostawiając sobie w zamian prawo do decydującego głosu w domu i w kwestiach wychowawczych ich dwojga dzieci. „Moim głównym zadaniem jest, by bez względu na wszystko, nic się nie zmieniło w rodzinie: dzieci były dziećmi, a dom był domem”.
Tylko że dom Nawalnych trudno nazwać standardowym rosyjskim domem, w którym mąż odpowiada za zapewnienie rodzinie bytu, a żona – za pielęgnowanie domowego ogniska. Nawalna, jak gdyby przypadkiem, sama przyznała się do zaangażowania w 2021 r., nazywając wprost to, co dotąd mogliśmy jedynie obserwować. „To, co robię, jest również w pewnym stopniu polityką”, mówiła, zwracając uwagę, że zawsze towarzyszy mężowi, m.in. podczas protestów czy w sądach. A to nie jest typowe dla rosyjskiej polityki, gdzie żony polityków i działaczy są często osobami niepublicznymi. „Na każdym etapie kariery Aleksieja Julia zawsze była u jego boku. Była między nimi jakaś telepatyczna więź. Czasami nie musieli nawet rozmawiać, myśleli podobnie”, mówiła Politico Anna Wieduta, była rzeczniczka Nawalnego.
Z kolei Jewgienija Albac, redaktorka naczelna portalu The New Times, a prywatnie przyjaciółka Nawalnych, trzy lata temu opowiadała na łamach „Vanity Fair”: „Polityk Nawalny to dwie osoby: Julia i Aleksiej. Ona jest jego redaktorką naczelną, czyta wszystko, co napisze, zanim zostanie opublikowane. Jest też jego kluczowym doradcą. Aleksiej konsultuje się z Julią i omawia z nią wszelkie pomysły”. Dziennikarka opisywała Nawalną jako uważną i bystrą obserwatorkę. „Aleksiej zażartował kiedyś, że jego żona jest jeszcze bardziej radykalna niż on sam”, wspominała.
Osoby z bliskiego otoczenia Nawalnych nieraz opowiadały, że w anegdocie Albac jest więcej niż ziarno prawdy. I że to Julia ponosi odpowiedzialność za część konfliktów męża z innymi przedstawicielami rosyjskiej opozycji, których „oceniała o wiele bardziej surowo”. „Informator, który zna Nawalnych od dekady, powiedział mi: Julia będzie cicho, cicho, a potem unicestwi cię jednym słowem” – opisywała w 2021 r. dziennikarka „Vanity Fair”. Usprawiedliwiając
Julię: bezkompromisowość, radykalność i kategoryczność Nawalnej w dużej mierze ukształtowały się pod wpływem opresji, jaką jej rodzinę otoczył reżim.
Potwierdził to sam Nawalny. Jesienią 2021 r., już po próbie zabicia go przez agentów FSB, opowiadał, jak to, przez co przeszła Julia, walcząc o prawo do przewiezienia zatrutego nowiczokiem Aleksieja do berlińskiej kliniki, ją zradykalizowało. „Jeśli musisz biegać po szpitalu, aby wyciągnąć z niego męża, i widzisz w nim w tym samym czasie polityków partii władzy, to oczywiście stajesz się bardziej zradykalizowany. Kiedy nie jesteś politykiem i widzisz, jak te ciemne siły próbują działać na szkodę twojej rodziny, to radykalizujesz się na poziomie emocjonalnym”.
Dla wielu Nawalna już wtedy jednak polityczką była. „Myślę, że Julia lubi być polityczką w cieniu”, mówiła Albac. Teraz z tego cienia wyszła. Pytanie, czy żona dyskredytowanego przez lata przez państwową propagandę polityka, działającego rzekomo w interesach Zachodu, może tzw. zwykłych Rosjan, okłamywanych przez lata, do siebie przekonać? Eksperci mają poważne wątpliwości. Tatiana Stanowa z Centrum Studiów Rosyjskich i Euroazjatyckich Carnegie uważa, że ludzie mogą być bardzo sceptyczni wobec Julii. „Trudno będzie jej się przebić. Nie tylko ze względu na wizerunek zwolenniczki liberalnych, zachodnich wartości, ale też jako postaci, która zdaniem państwowej propagandy jest wykorzystywana przez Zachód do obalenia Putina”.
To niejedyny problem. Niezależnie od tego, jaki wkład w działalność i wpływ na narrację Aleksieja Nawalnego miała jego żona, nie jest ona… no właśnie, Aleksiejem Nawalnym. Słynny politolog Francis Fukuyama, zapytany przez „Financial Times”, kto mógłby zostać nowym liderem opozycji, odpowiedział najpierw stanowczo, że nie ma takiej osoby. A dopiero później dodał: „Julia jest kobietą o bardzo silnej woli. Być może będzie w stanie przejąć pałeczkę. Dopiero okaże się, czy ma te ważne cechy, które miał jej mąż, takie jak wyjątkowe poczucie humoru i umiejętność rozmawiania ze zwykłymi ludźmi”.
A z tymi „zwykłymi ludźmi” trudno rozmawiać, zwłaszcza z zagranicy. Na oświadczenie Julii uwagę zwrócili przede wszystkim przedstawiciele zachodnich władz, poruszeni śmiercią najbardziej charyzmatycznego rosyjskiego opozycjonisty, oraz polityczni emigranci. Tymczasem, zauważa polityk liberalnej partii Jabłoko Lew Szlosberg, przemiany mogą być co prawda z zewnątrz inspirowane, ale musi do nich dojść w środku. „Drzwi tego więzienia otworzą się od wewnątrz, a nie z zewnątrz”.
No i czy Rosjanie, którzy w pierwszych latach kadencji Putina powszechnie sądzili, że Rosji potrzebna jest „silna, męska ręka”, będą w stanie postrzegać kobietę jako liderkę opozycji? Trzy lata temu ekonomista Siergiej Guriew, stawiając diagnozę rosyjskiemu społeczeństwu, tłumaczył, że kobietom w rosyjskiej polityce jest niezwykle trudno. „Rosja jest krajem patriarchalnym i seksistowskim. Ludzie myślą, że kobieta nie jest niezależną osobą, zwłaszcza jeśli nie pracuje”.
Tymczasem Julia, absolwentka Wydziału Międzynarodowych Studiów Gospodarczych Rosyjskiego Uniwersytetu Ekonomicznego im. Plechanowa, po poślubieniu Aleksieja w 2000 r., nie pracowała. Przynajmniej oficjalnie, a to, w połączeniu z jej nielicznymi publicznymi wypowiedziami, w których deklarowała satysfakcję ze statusu „żony polityka”, przez wiele lat kształtowało jej wizerunek kobiety u boku męża.
Zbudowany nie do końca z własnej woli. W 2014 r. brak aktywności zawodowej tłumaczyła opozycyjną działalnością Nawalnego, utrudniającą jej podjęcie pracy w jakiejkolwiek instytucji.
Wysoka blondynka o klasycznej „rosyjskiej urodzie” i przenikliwym spojrzeniu. Zawsze niewymuszenie elegancka. Spokojna i opanowana. Podczas wszystkich najważniejszych wydarzeń politycznych i spotkań towarzyszyła mężowi, trzymając się jednocześnie odrobinę z boku. Pozornie w jego cieniu. Do czasu. Zdaniem Guriewa to, jak Julię postrzegają Rosjanie, drastycznie zmieniło się w 2020 r. „Ludzie zobaczyli, jak Julia walczy o męża z państwową machiną i wygrywa. Myślę, że dla wielu osób było to zaskakujące. Wielu otworzyło to oczy”.
I rzeczywiście. Opozycyjnie nastrojeni Rosjanie, nawet jeśli nie darzyli Nawalnego sympatią, zaczęli coraz częściej powtarzać, że za tym silnym, mądrym politykiem stoi jeszcze silniejsza i mądrzejsza kobieta.
O tym, że po upadku putinizmu to właśnie kobiety mogą zaprowadzić w Rosji pozytywne zmiany, od kilku lat mówi opozycyjna polityczka Julia Galamina. Jeszcze przed wojną zwracała uwagę na wyraźne zmiany pokoleniowe, które obserwuje w społeczeństwie. „Im młodsi ludzie, tym mniej skłonni do normalizacji przemocy”, mówiła w 2022 r. w wywiadzie dla niezależnej redakcji Wiorstka. Młodzi Rosjanie są zmęczeni nie tylko przemocowymi rządami „silnej ręki” Putina, ale też maczyzmem samym w sobie. Podkreślała, że to na polityczki, wykształcone kobiety, zdolne do dialogu i brania na siebie odpowiedzialności za czyny i słowa, będzie po wojnie w kraju zapotrzebowanie, a epoka przeświadczonych o swojej bezkarności polityków rozwiązujących konflikty siłą się kończy. „Ludzie widzą, że kobiety mają więcej szans na zrobienie czegoś dla społeczeństwa”.
Wiarę w to widać także w wypowiedziach najbardziej popularnych komentatorów. Dziennikarz Andriej Łoszak w niezależnym portalu Holod Media stwierdza, że tylko polityka kobiet jest w stanie wyprowadzić kraj na prostą. „Rosji potrzebna jest prezydentka. Całe nasze cierpienie wynika z władzy tego pieprzonego patriarchatu, który, jak oprawca, nie puszcza Rosji wolno, trzyma ją na smyczy i w kagańcu, wpajając, że bez niego będziemy zgubieni, zginiemy. Potrzeba kobiety, aby to przełamać. Po krwawej ciemności patriarchalnego archaizmu władza silnej kobiety jest jak lekarstwo, które może uleczyć rany”. A politolog Dmitrij Orieszkin w „Nowej Gaziecie Europa” napisał właśnie wprost, że mężczyźni „wyraźnie nie są w stanie” zatrzymać wojny i Putina. „Może kobietom się uda?”, zastanawia się, przypominając czytelnikom o żonach i córkach największych wrogów Putina i o białoruskich opozycjonistkach walczących z reżimem Łukaszenki. Przywołuje Marinę Litwinienko, której wysiłki zaowocowały tym, że Wielka Brytania doprowadziła sprawę otrucia jej męża polonem do sądu. O Żannie Niemcowej, córce zastrzelonego nieopodal Kremla Borisa Niemcowa, jedynego – przed Nawalnym – polityka zdolnego zagrozić Putinowi, która stara się kontynuować dzieło zamordowanego w 2015 r. ojca. „Swiatłana Cichanouska, Maria Kolesnikowa,
Marina Owsiannikowa, Jewgienija Kara-Murza i inne kobiety walczą z kanibalskim reżimem, tylko na różnych poziomach”.
A co na to wszystko Kreml? Urzędnicy występują z projektem zaostrzenia przepisów aborcyjnych, nazywają równouprawnienie „nietradycyjnymi, zachodnimi wartościami”, chcą zakazu używania żeńskich końcówek, a nawet występują z propozycjami, by odwodzić kobiety od kontynuowania nauki po ukończeniu szkoły średniej. Przygotowują też dla Rosjanek instrukcje: „jak być dobrą żoną żołnierza”, z których dowiedzieć się można, że w każdej rozmowie telefonicznej lub liście kobieta powinna „zachwycać się mężczyzną, wyznawać mu miłość, nie obrażać się, nie krytykować go”.
Przyjaciółka rodziny Nawalnych: Polityk Nawalny to dwie osoby: Julia i Aleksiej. Ona jest jego redaktorką naczelną, czyta wszystko, co napisze, zanim zostanie opublikowane.
Jest też jego kluczowym doradcą
Wszystko brzmi kuriozalnie i ponuro, ale na dłuższą metę działa na korzyść zmiany zapowiadanej przez politologów. Doświadczenie wielu krajów uczy, że w przypadku kobiet takie dokręcanie śruby wcześniej czy później daje skutek odwrotny.
Jewgienija Kara-Murza, której mąż, znany opozycjonista, został skazany na 25 lat więzienia za rzekomą zdradę stanu, a w istocie za sprzeciw wobec inwazji na Ukrainę oraz rządów Putina, już poparła Nawalną. I zadeklarowała, że jest gotowa połączyć siły w walce z reżimem, by powstrzymać wojnę. „Byłam pod wrażeniem oświadczenia Julii. Jej siła i odporność są tym bardziej imponujące, gdy uświadomimy sobie, przez co teraz przechodzi”.
Dmitrij Orieszkin przyznaje, że na razie nie da się nazwać ani Julii Nawalnej, ani żadnej innej rosyjskiej polityczki liderką opozycji, ale zgadza się, że rola kobiecej siły w pokonaniu reżimu może być nieoceniona. Bo nie walka o ideologię, gospodarkę rynkową i „jakieś prawa konstytucyjne”, ale o konkretne i zrozumiałe dla ludzi cele i wartości może stać się nowym kierunkiem protestów. „Skoro Rosja nie reaguje na dekonstrukcję wyborów, konstytucji, pozbawienie wolności słowa i szacunku dla jednostki”, to być może zareaguje na jasne żądania w rodzaju „sprowadzenia mężczyzn do domu” czy „zaprzestania zabijania naszych dzieci”.
Ale gdy dziennikarze dopytują, jak konkretnie Nawalna miałaby osiągnąć sukces i obalić samodzierżawcę w autorytarnym kraju z jednym z największych na świecie represyjnych aparatów władzy i całkowicie apolityczną większością społeczeństwa, niezależni eksperci robią się mniej entuzjastyczni: zadanie jest bardzo trudne, jeśli w ogóle wykonalne.
A Julia, która na razie oficjalnie nie sformułowała konkretnych celów politycznych, na samym początku drogi staje przed równie trudnym zadaniem: zjednoczeniem podzielonej, skłóconej i izolującej się nawzajem opozycji. Jeśli sobie nie poradzi, pozostanie jedynie symbolem.