ZIMA W KOLORZE
Po 44 latach od premiery zimowych igrzysk Francja ponownie zaprosiła olimpijczyków. Tym razem do Grenoble i okolicy, by pokazać się jako nowoczesny, dynamiczny kraj. W jubileuszowych X ZIO Norwegia odzyskała pozycję medalowej potęgi, spychając z piedestał
Burza śnieżna, która rozpętała się nad Alpami Francuskimi, zapowiadała ogromne kłopoty, a w sobotę 17 lutego trasy narciarskie w Chamrousse tonęły już w gęstej mgle. Tymczasem alpejczycy szykowali się do ostatniego konkursu w slalomie specjalnym. Na jego zakończenie Francja przygotowywała wielką fetę. Od kilku dni bohaterem mediów był przystojny celnik z Val d’isere – Jean-claude Killy. W pierwszym przejeździe rozegranym dzień wcześniej osiągnął najlepszy czas (49.37 s) z 51 alpejczyków i zbliżał się do historycznego osiągnięcia. Jednak po drugim przejeździe slalomistów i zapisaniu ich wyników, radość zapanowała w innym obozie. Ta radość przeobraziła się wkrótce w największą kontrowersję igrzysk.
Intruz we mgle
Austriak Karl Schranz poprzedniego dnia uzyskał trzeci czas (49.69) i kiedy ruszał na trasę drugiego przejazdu, Francuz z lekkim niepokojem czekał już na mecie, bo nie poszło mu rewelacyjnie. A tymczasem Schranz zwietrzył szansę na złoto i rzucił się ostro w stronę majaczących we mgle tyczek. Niespodziewanie nie dotarł do mety, lecz zatrzymał się po 21. bramce, zawrócił do punktu startowego i przedstawił sensacyjną wersję swego postępowania. Roztrzęsionym głosem opowiedział, że jakaś niezidentyfikowana osoba, prawdopodobnie jeden z żołnierzy rozstawionych na trasie, zjechała zbyt blisko toru i przeszkodziła mu w kontynuowaniu przejazdu. Austriacy złożyli protest i jury pozwoliło Schranzowi wystartować ponownie.
W gęstej mgle kadra sędziowska na trasie nie zawsze mogła wszystko dostrzec. W poprawionej próbie Karl nie wypuścił szansy z rąk, finiszował z czasem 49.53. Gdy podsumowano wyniki obu jego przejazdów, okazało się, że wyprzedził Killy’ego o 0.11 sekundy. Agencje natychmiast spieszyły z wiadomością o niespodziewanym sukcesie Austriaka i przykrości sprawionej Francuzom. Schranz zbierał już gratulacje za złoto, gdy kilka godzin później jury ogłosiło kolejną hiobową wiadomość o jego dyskwalifikacji. Sędziowie uznali, że jeśli nawet w pierwszej próbie zabłąkany żołnierz przeszkodził Schranzowi, to wcześniej ominął on dwie bramki.
Killy odetchnął z ulgą, bo ta decyzja oznaczała, że stanie na najwyższym stopniu podium. Co więcej, tego mglistego dnia został po raz drugi wystawiony na podobną próbę. Wcześniej rewelacyjnie szybko dotarł do mety Norweg Haakon Mjöen i również osiągnął lepszy wynik od Francuza, ale sędziowie wypatrzyli, że ominął kilka bramek.
O ile Norwegowie pogodzili się z dyskwalifikacją swojego reprezentanta, to Austriacy nie dawali za wygraną. Ponownie złożyli protest. „Może przegapiłem bramki, ale to dlatego, że widziałem już cień intruza” – tłumaczył Schranz incydent. Jego tłumaczenia nie zdały się na nic, bo komisja sędziowska bez wyjaśnienia odrzuciła protest. Nazajutrz kierownictwo ekipy austriackiej zorganizowało burzliwą konferencję prasową, podczas której dochodziło do starć z dziennikarzami francuskimi rozdrażnionymi opiniami, jakoby Schranzowi celowo przeszkadzano w starcie i skutecznie go wyeliminowano.
Mimo kontrowersji Killy w ostatnim dniu igrzysk odebrał złoty medal, stając po raz trzeci podczas igrzysk w Grenoble na najwyższym stopniu podium w wypełnionej tłumem hali Stadionu Lodowego. Wcześniej bowiem w bezdyskusyjny sposób wygrał dwie pozostałe konkurencje narciarstwa alpejskiego – zjazd i slalom gigant. Zdobywając trzy złote medale w najbardziej prestiżowej dla Francuzów dyscyplinie sportów zimowych, Killy powtórzył olimpijski wyczyn Toniego Sailera z igrzysk w Cortinie d’ampezzo w 1956 roku, przechodząc do legendy narciarstwa.
„Zachwycający”, „Niezwyciężony”, „Król Jean-claude Killy największy narciarz wszech czasów” – głosiły tytuły francuskich gazet oczarowanych swoim mistrzem. Prezentując nowego bohatera narodowego, przypominano o jego irlandzkim przodku w armii napoleońskiej i trudnym dzieciństwie. Gdy miał 7 lat, matka porzuciła rodzinę i Jean-claude trafił do szkoły z internatem. Pierwsze sukcesy w narciarstwie zaczął odnosić w wieku 18 lat, ale karierę przyhamowały okresy, gdy złamał nogę, a później dostał powołanie do służby wojskowej w Algierii. Tam zachorował na zapalenie wątroby, co przeszkodziło mu w osiągnięciu sukcesów w Innsbrucku w 1964 roku.
Po wielkim triumfie w ZIO w Grenoble Killy zakończył amatorską karierę narciarską, zamieszkał na stałe w Genewie i zbijał kapitał, reklamując markowe narty, rowery i auta. Nadal też zachwycał na torach, ale jako kierowca wyścigowy.
Jednym z grona jego przyjaciół był Andrzej Bachleda-curuś. W sławetnych slalomowych zawodach Polak walczył w czołówce. Po pierwszym przejeździe zajmował 7. miejsce, a skończył na 6. pozycji. „Mogłem pojechać jeszcze lepiej (…). W drugim przejeździe na moment straciłem orientację w tej przeklętej mgle, proszę mi wierzyć, że nie wiedziałem, gdzie się znajduję. Ten moment wahania kosztował mnie wiele. Ale nie narzekam, jestem naprawdę szczęśliwy” – zwierzał się reporterowi „Przeglądu Sportowego”. „Ałuś, jak wiadomo poszedł na całego, ryzykował, ale dzięki temu urodził się w Polsce zjazdowiec wielkiej, światowej klasy” – komentował „PS”.
Nasz najlepszy w historii alpejczyk wychowywany w rodzinie śpiewaka operowego mógł zostać grajkiem. Uczęszczał do szkoły muzycznej, grał na skrzypcach i fortepianie, lecz później postawił na narciarstwo poznane dzięki matce Marii Gąsienicy-wawrytko, reprezentantce Polski w konkurencjach alpejskich. Pierwszych zjazdów na nartach uczył go jednak Włodzimierz Czarniak, olimpijczyk z Cortiny d’ampezzo, który po ciężkim wypadku podczas treningu popadł w depresję, a w dniu inauguracji igrzysk w Innsbrucku wynajął pokój hotelowy w Krakowie i popełnił samobójstwo. „Dzień był ponury, odwilż, wiał halny, który tak dziwnie współbrzmiał z góralską muzyką. Kiedy zadudniły kamienie spadające na wieko trumny, ja mu przysiągłem, że zdobędę medal” – napisał Bachleda-curuś w książce „Taki szary śnieg”. W ZIO w Grenoble nie udało mu się jeszcze spełnić obietnicy, ale dwa lata później jako pierwszy Polak stał już na podium alpejskich mistrzostw świata z brązowym medalem w Val Gardenie.
Francja na pokaz
Na jubileuszowe zimowe igrzyska polskie władze wysłały w 1968 roku do Grenoble 31 reprezentantów. Aż o 20 mniej niż cztery lata wcześniej, mimo ożywionych kontaktów sportowych z Francją po spektakularnej wizycie w naszym kraju prezydenta Charlesa de Gaulle’a. W Polsce występował już jednak schyłek rządów Władysława Gomułki, zbliżał się Marzec ’68.
Igrzyska w Grenoble rozpoczynały się we wtorek 6 lutego. Ranek tego dnia przywitał olimpijczyków paskudną pogodą. Padały grube płaty mokrego śniegu, panowała senna plucha. Ale akurat na godzinę 15 wyszło słońce i ceremonia inauguracji X Zimowych Igrzysk Olimpijskich udała się nadzwyczaj. Na ustawionych tymczasowo trybunach zgromadziło się ponad 60 tys. widzów. W tradycyjnej defiladzie 37 ekip po raz pierwszy na olimpijską arenę wkroczyły dwie oddzielne reprezentacje niemieckie – RFN i NRD, choć pod taką samą flagą narodową z pięcioma kółkami olimpijskimi. Gdy wszystkie ekipy zameldowały się już na placu, niespodziewanie doszło do pierwszej batalii. Oto na niebie pojawiły się trzy śmigłowce, z których na głowy uczestników igrzysk poleciały płatki sztucznych róż – symbolu Grenoble oraz miniatury olimpijskich flag na papierowych spadochronach. W szeregach sportowców nastąpiła rywalizacja o olimpijskie gadżety.
Igrzyska otworzył prezydent de Gaulle, przysięgę olimpijską złożył francuski narciarz Leo Lacroix, a wicemistrz olimpijski w łyżwiarstwie figurowym Alain Calmat dzielnie pokonał 96 stopni schodów i dotarł z pochodnią na szczyt pylonu ze zniczem. Trasa ognia z Olimpii do Grenoble wiodła między innymi drogą wodną w porcie w Marsylii, gdzie pływak musiał tak trzymać pochodnię, by nie zagasić płomienia. Gdy na końcu Calmat pokonywał biegiem ostatni odcinek, ciszę przerywało głośnie bicie jego serca wydobywające się z głośników na obiekcie. To była nowinka techniczna organizatorów, którzy nie zapomnieli o fajerwerkach, artyleryjskich wystrzałach i olimpijskich kołach zakreślonych na niebie przez pięć odrzutowców Mirage uświetniających uroczystość.
Gaullistowska Francja przeżywająca okres rozkwitu chciała się pokazać światu jako państwo na wskroś nowoczesne. Nie żałowano zatem franków na przygotowanie i organizację olimpiady. O ile w po
przednich igrzyskach gospodarze starali się umiejscowić areny sportowe w niewielkiej odległości, w X ZIO zerwano z tym zwyczajem wysyłając sportowców także w różne miejsca w okolicy odległe kilkadziesiąt kilometrów od Grenoble. Specjalnie na igrzyska postawiono tam nowe obiekty sportowe, wioskę olimpijską i wybudowano niezbędną infrastrukturę. Sumę inwestycji szacowano aż na 1,1 miliarda franków.
Swoje niespodzianki przygotował też MKOL. Po raz pierwszy na igrzyskach na olimpijczyków czekały kontrole dopingowe, a ponadto testy płciowe. Zapowiedź owych innowacji wypłoszyła niektórych kandydatów do olimpijskich medali. Przed igrzyskami przebadano między innymi mistrzynię świata w zjeździe kobiet Erikę Schinegger. Po eksperymencie okazało się, że Austriaczka jest osobą interpłciową. Nie wystąpiła już w Grenoble, wkrótce zdecydowała się na operację i pan Schinegger zmienił swoje imię z Eriki na Erika.
Prezydent MKOL, sędziwy Amerykanin Avery Brundage nazywany szermierzem idei amatorstwa, podjął w Grenoble kolejną potyczkę z komercjalizacją sportu olimpijskiego. Kierowany przezeń MKOL wydał zakaz, by na jakimkolwiek sprzęcie zawodników widniały podczas igrzysk znaki firmowe. Zawodnicy przerażeni wizją dyskwalifikacji zamalowywali lub zaklejali loga producentów nart. Ale przedsiębiorcy przy wsparciu co odważniejszych olimpijczyków podnieśli raban. Ostatecznie MKOL zmiękł, ale chcąc zachować twarz, nakazał uczestnikom ZIO, żeby natychmiast po osiągnięciu mety oddawali sprzęt do depozytu. Miało to zapobiec ukazywaniu się w mediach reklamowych obrazów, co nie zawsze się udawało. Tym bardziej, że po raz pierwszy telewizja transmitowała zimowe igrzyska w kolorze.
Inne medale
Pierwsze medale rozdano już nazajutrz po inauguracji igrzysk i rozpoczęło się od sensacji. W biegu mężczyzn na 30 km rozgrywanym w Autrans, kilkanaście kilometrów od Grenoble, po raz pierwszy złoty medal zdobył narciarz z południa Europy – sierżant Franco Nones. Celnik z Włoch prowadził od startu do mety, wyprzedzając faworyta, osławionego cztery lata wcześniej Eero Mäntyrantę. Fin, dwukrotny mistrz olimpijski z Innsbrucku, dobiegł na trzecim miejscu i choć później stanął jeszcze dwa razy na podium, ani razu na najwyższym stopniu. Złoto w pozostałych męskich konkurencjach biegowych było już sprawą Norwegów, ale w konkurencjach kobiet wielką klasę zademonstrowała 30-letnia Toini Gustafsson. Szwedka została jedną z gwiazd X ZIO, zdobywając złote medale na 5 i 10 km.
Ceremonia wręczania medali odbywała się codziennie z wielką celebrą na Stadionie Lodowym w Grenoble, lodowisko szybko zamieniano wtedy w prawdziwy salon, gdy wytrenowani żołnierze w mgnieniu oka rozkładali niebieskie dywany. Zdarzały się jednak wyjątki i na przykład narciarzy biegowych nagradzano w Autrans, aby mieszkańcy poznali atmosferę igrzysk. Tam też Szwedce przytrafił się psikus opisany w „PS”: „Otóż flaga szwedzka, wciągana na główny maszt na cześć triumfatorki biegu na 10 km Toini Gustafsson, zacięła się w połowie i ani rusz nie chciała pójść do góry; wyglądało to jak zawieszenie flagi żałobnej. Gospodarzy z kłopotu wybawił miejscowy akrobata cyrkowy, który bez wahania zrzucił buty i marynarkę, wspiął się na maszt i usunął uszkodzenie”.
Możliwe, że flaga szwedzka nie chciała powędrować aż na sam szczyt, bo Gustafsson była Finką. Urodziła się krótko przed wybuchem zimowej wojny radziecko-fińskiej i została wówczas ewakuowana do Szwecji jako dziecko wojny. Pozostała jednak w nowym kraju.
Przy dekoracji organizatorzy zaskoczyli triumfatorów igrzysk kolejną nowinką. Wręczano medale zaprojektowane inaczej dla każdej dyscypliny. Na awersie wszystkie krążki miały to samo logo olimpijskie, lecz na rewersie wyryto pojedynczy piktogram konkretnej dyscypliny. Zgodnie z olimpijskim regulaminem nagrody za pierwsze i drugie miejsca zostały wykonane ze srebra, dodatkowo krążek zwycięzcy był pokryty sześcioma gramami czystego złota. Organizatorzy wpadli też na pomysł, by medali nie zawieszać na łańcuszkach, jak dotychczas, lecz na wstążkach w barwach olimpijskich.
Straszliwy pech
Niestety ani w Autrans, ani w Grenoble nie otrzymał podobnego cacka reprezentant Polski. W biegach narciarskich najbliżej podium znajdowała się nasza kobieca sztafeta 3x5 km (Weronika Budny, Józefa Czerniawska, Stefania Biegun), która dotarła do mety na 5. miejscu.
W ekipie Biało-czerwonych najbardziej liczono na medal w biathlonie. W tej dyscyplinie startował przyszły sołtys z Murzasichle Stanisław Szczepaniak, wicemistrz świata sprzed roku oraz w sztafecie sprzed dwóch lat. Chorąży naszej reprezentacji w Grenoble przegrał walkę o brązowy medal z reprezentantem ZSRR Władimirem Gundarcewem zaledwie o 29.4 sekundy. Biathlonowy bieg na 20 km wygrał Magnar Solberg, norweski policjant, o którym było później głośno z powodu pewnego śledztwa. W programie X ZIO debiutowała w Autrans biathlonowa męska sztafeta 4x7,5 km, w której Polacy (Józef Różak, Andrzej Fiedor, Stanisław Łukaszczyk, Szczepaniak) także przybiegli na 4. miejscu.
„Sen o olimpijskich medalach w kombinacji klasycznej prysnął jak bańka mydlana” – donosił „PS” z kolejnej areny, gdzie nasz reprezentant Józef Gąsienica widział już podium. „To straszliwy pech, od wielu lat nie złamałem narty na żadnych zawodach i właśnie musiało mi się to przytrafić podczas walki o złoty medal olimpijski” – zwierzał się wówczas załamany Gąsienica po biegu na 15 km. Nasz rolnik i cieśla z Cyrhli do czasu, gdy między 9 a 10 kilometrem zawadził o zlodowaciałą skarpę i złamał dziób deski, biegł po srebrny medal. Niestety w pobliżu tego nieszczęsnego miejsca nie było nikogo z Polaków, kto mógłby pomóc. Józek rozpaczliwie szukał nowej narty, tracił czas, ale znajdujący się przy trasie sportowcy radzieccy nie chcieli mu pożyczyć swego sprzętu. W końcu ulitował się jakiś trener austriacki, dał swoją nartę i Polak niczym w jednym kapciu w drugim bucie dotarł do mety dopiero na 11. miejscu, co w dwuboju usadowiło go na 6. pozycji. Trzy tygodnie później udowodnił, że zasługiwał na medal, gdy w zawodach o Puchar Tatr pokonał najlepszych zawodników igrzysk, w tym mistrza Franza Kellera z NRD.
Kolejna szansa na medal kroiła polskim sportowcom w rywalizacji się saneczkarzy. Konkurencje rozgrywano na torze oddalonym kilkanaście kilometrów od Grenoble i były z tym same kłopoty. „Kaprysy aury doprowadziły olimpijski obóz saneczkarski, który rozbił namioty (czytaj: mieszka w kilkunastu hotelikach) w Villard de Lans do stanu wrzenia” – informował „Przegląd”. Dodatnie temperatury sprawiały, że tor miejscami stawał się miękki i nie nadawał się do użytku. Organizatorzy stosowali płynny azot do zmrożenia rynny, w miejscach najbardziej narażonych na promienie słoneczne nakładali duże zasłony, co wywoływało żarty widzów, że saneczkarze startują za firankami. Zawodnicy czekali więc na sprzyjające warunki, by każdej chwili pędzić na zawołanie na tor i startować.
Mróz najlepiej trzymał o świcie i o tej porze, gdy kibice spali, odbywały się zawody. „Nagle, tak jak zaskakująco nadszedł w nocy mróz, tak Kudzia wywrócił się na górnej skoczni, czyli na siódmym wirażu. Nic mu się wprawdzie nie stało i zdołał dość szybko się pozbierać, ale na dobrą lokatę nie mógł już liczyć” – relacjonował „PS” start Lucjana Kudzi, mistrza świata sprzed pięciu lat w dwójkach, który w olimpijskim starcie w jedynkach dojechał dopiero na 13. miejscu. Bliżej medalowego szczęścia znalazł się Zbigniew Gawior. Przegrał walkę o brąz zaledwie o 18 setnych sekundy, zajmując 4. miejsce. Jeszcze bliżej podium znalazła się Helena Macher, która podobną potyczkę o brąz przegrała tylko o 0.09 s z Angeliką Dünhaupt. Niemka cieszyła się nie tylko z medalu, lecz również z tego, że nie podzieliła losu innych koleżanek z reprezentacji, zwłaszcza Ortrun Enderlein jadącej po złoto. Trzy zawodniczki NRD zostały zdyskwalifikowane za podgrzewanie przed startem płóz sanek, co było już zabronione. Ekipa NRD protestowała, uważając karę za prowokację wymierzoną w ich pierwszą drużynę, ale nic nie wskórała i nie zdominowała już zawodów olimpijskich. Jedyny złoty medal zdobyła w dwójkach.
Z powodu złej aury termin zawodów przeciągano i zamiast czterech ślizgów saneczkarze wykonali tylko po trzy. Z podobnymi kłopotami borykali się bobsleiści na torze w L’alpe d’huez, gdzie brylował Eugenio Monti. Legendarny Włoch był dziewięciokrotnym mistrzem świata, ale dopiero na igrzyskach w Grenoble, w wieku 40 lat poprowadził boby w dwójkach i czwórkach po złote medale.
Zawodowi amatorzy
Natomiast jednym z najmłodszych mistrzów olimpijskich został w X ZIO austriacki solista w łyżwiarstwie figurowym Wolfgang Schwarz. Miał zaledwie 20 lat, gdy czarował widownię w Le Stade Olympique de Glace wspaniałymi skokami. W bliższych nam latach Schwarz nieco się pogubił, gdy według Associated Press otrzymywał kary więzienia za handel ludźmi.
To nieprawdopodobne, lecz liczna reprezentacja USA zdobyła w Grenoble zaledwie jeden złoty medal. Amerykańskiego honoru z wdziękiem broniła solistka Peggy Fleming. Jej występ w jeździe dowolnej wszyscy sędziowie ocenili niemal na idealny, dając noty 5,9. Zbierając gratulacje, Peggy wspominała swojego pierwszego trenera Williama Kippa, który zginął w katastrofie samolotowej wraz z całą łyżwiarską ekipą USA udającą się w 1961 roku na mistrzostwa świata.
Wielką sławą cieszyła się radziecka para sportowa Ludmiła Biełousowa z Olegiem Protopopowem. Małżeństwo z Leningradu powtórzyło w Grenoble swój sukces sprzed czterech lat, zaskakując konkurencję niezwykle wymyślnymi elementami w programie jazdy. Gdy kiedyś na miniaturowym lodowisku wykonywali po raz pierwszy program nazwany „Marzeniami miłosnymi”, Oleg nagle zaczepił łyżwą o rampę i poleciał z podestu głową na betonową posadzkę. Ale wrócił z gracją na arenę i para zaczęła swój pokaz od nowa, zbierając owacje. Oleg, syn pielęgniarki, który w dzieciństwie przeżył wojenny okres głodowej blokady Leningradu, szczególnie nadawał się na wzór sportowca ZSRR. Jednak w 1979 roku para zawiodła władze radzieckie, pozostając na stałe w Szwajcarii.
Kraj Rad, jak nazywano w PRL wschodnich sąsiadów, równie dumny był ze swoich hokeistów, którzy w Grenoble ponownie nie mieli sobie równych. Na liście najlepiej punktujących zawodników turnieju aż cztery pierwsze miejsca zajmowali gracze radzieccy na czele z legendarnym Anatolijem Firsowem. W ostatnim meczu Sborna rozgromiła team Kanady aż 5:0, ale tym wyczynem drażniła też konkurentów. Ekipa z Kraju Klonowego Liścia, przysyłając na igrzyska autentycznych graczy amatorskich drużyn, musiała zadowolić się brązowym medalem, lecz coraz bardziej protestowała przeciwko „zawodowym amatorom” rywala.
Co nie udało się w Grenoble Polakom, powiodło się także sąsiadom z południa. Pierwszy w dziejach zimowych igrzysk złoty medal zdobył dla Czechosłowacji Jiri Raška. Skoczek Dukli Liberec triumfował na normalnej skoczni, a potem zdobył srebro na dużej. Syn szewca z beskidzkiego Frenštatu odniósł sukces także dzięki mamie, która uszyła mu specjalną kamizelkę z piętnastoma kieszeniami. Do każdej kieszeni przyszły mistrz wsypywał kilogram piasku i biegał po górach, wzmacniając nogi w celu silnego wybicia na progu skoczni. Po powrocie z Grenoble czechosłowacki bohater otrzymał od władz klucze do nowego mieszkania i talon na samochód.
X ZIO uroczyście zakończono 18 lutego, a już nazajutrz w ekspresowym tempie zwijano wszystko, co było potrzebne tylko na igrzyska. Pośpiech był tak wielki, że organizatorzy omal nie zwinęli naszej dziennikarki Emanueli Cunge. Gdy nadawała rano korespondencję do redakcji z jednej z budek telefonicznych w Grenoble, w pewnej chwili powiedziała przerażonym głosem: „Słuchajcie, muszę już kończyć, bo moją budkę zaczyna podnosić dźwig!”.