TAK POLACY PODBIJALI ANGLIĘ
Kontuzjowany as drużyny niczym duch z nocnych koszmarów nękający rywali jeszcze przed spotkaniem, rezerwowy piłkarz z obawą i zarazem z zachwytem przyjmujący wiadomość, że za chwilę może wejść do gry, twardy jak skała trener, odwracający jednak wzrok od boiska w chwili największego stresu i… osobliwa dogrywka z udziałem polskich piłkarzy w jednym z nocnych lokali. Oto kilka nieoczywistych odcieni walki, jaką Polacy 17 października 1973 roku stoczyli w Londynie z Anglią (1:1). To była najsłynniejsza i najważniejsza konfrontacja w historii polskiego futbolu. W gruncie rzeczy coś więcej niż mecz. 1 ZASTĘPCA NAJLEPSZEGO PIŁKARZA
Kontuzja Włodzimierza Lubańskiego z pierwszego meczu Polska – Anglia (6 czerwca 1973 roku) na Stadionie Śląskim w Chorzowie, kiedy as Biało-czerwonych zanim opuścił boisko, strzelił gola na 2:0, mąciła spokój Kazimierza Górskiego. Zdawało się, że stracił piłkarza zwyczajnie nie do zastąpienia, a jego brak może zaważyć na wyniku w Londynie. Anglicy zresztą obawiali się go najbardziej, bo choć zasadniczo żyli w niezmąconym przeświadczeniu, że mają znacznie lepszą narodową drużynę, to akurat Lubański budził ich respekt. Pamiętali go z europejskich pucharów, w których w barwach Górnika Zabrze strzelał gole Manchesterowi City oraz Manchesterowi United. Co ciekawe, niektóre brytyjskie media z dystansem podchodziły do informacji, że występ Lubańskiego jest absolutnie wykluczony, a ich podejrzliwość wzmagał fakt, że nasz najlepszy napastnik przyleciał z polską ekipą do Londynu. Jakkolwiek jego obecność w drużynie miała tylko ważny aspekt psychologiczny i była wartościowym gestem wobec samego zawodnika, który na długi czas musiał przestać grać w piłkę, to Górskiemu wersja przedstawiana przez niektórych angielskich dziennikarzy zupełnie nie przeszkadzała. Wręcz przeciwnie, był zadowolony, że rywale przy typowaniu składu Polski mają dodatkowy kłopot. Nie miał go natomiast selekcjoner: w ataku, tak jak we wrześniowym meczu z Walią (3:0), który przedłużył nasze nadzieje na awans, zagrał Jan Domarski. W porównaniu z chorzowskim starciem z Anglią zabrakło też Jana Banasia, a nowy ofensywny tercet obok Domarskiego i Roberta Gadochy, który jako jedyny z tej trójki wystąpił w obu spotkaniach, dopełnił Grzegorz Lato. Przebieg i przede wszystkim końcowy wynik pokazał, że Jan Domarski idealnie wywiązał się z roli zastępcy najlepszego snajpera. To był jego dzień. Potem w kadrze zagrał jeszcze sześć razy, ale już nigdy nie trafił do siatki.
2 KOPNIĘTY BRAMKARZ DOSTAŁ ENERGII
Jan Tomaszewski, który dzięki występowi stał się zmitologizowanym bohaterem polskiego futbolu na wieki wieków, wcale nie ukrywa, że przed rozpoczęciem spotkania odczuwał nie tyle respekt przed wielkim rywalem, co zwyczajnie strach. – Staliśmy na hymnach wyprostowani jak struny. Rzuciłem okiem na Anglików i widziałem, jak się zachowują, niektórzy żuli gumy, lekceważąco łypali w naszym kierunku, jakby chcieli powiedzieć: „Ej, frajerzy, wam też wrzucimy za chwilę siódemkę, jak przed chwilą Austriakom”. Myślałem sobie: „Boże, oddam pięć lat życia, żeby tylko tutaj nie było kompromitacji!” – opowiadał nam polski bramkarz. Niewiele brakowało, a już w 2. minucie opuściłby boisko (zdjęcie obok). Do końca nie jest jasne, czy bardziej ze strachu, czy z bólu, bo po starciu z Allanem Clarkiem mógł nabawić się kontuzji. Polak przyznaje, że to zdarzenie wyszło mu na dobre. – Wtedy był przepis, że gdy bramkarz złapał piłkę i chciał wybić spod linii końcowej szesnastki, musiał ją rzucić sobie pod nogi, podprowadzić, wziąć znowu do rąk i dopiero zrobić wykop. Akurat złapałem jakąś łatwą piłkę i chciałem zaoszczędzić trochę czasu. Puściłem ją na ziemię, nie zauważając, że blisko mnie jest Allan Clarke. W ostatniej chwili zobaczyłem, że doskakuje do mnie jakaś biała plama. Błyskawicznie przykryłem piłkę, ale Clarke kopnął mnie w rękę. Zupełnie prawidłowo, bo jak frajer wypuszcza piłkę, no to on mógł ją dobić. Ból był straszny, miałem potłuczoną kość łódeczkowatą – wspomina Tomaszewski.
Na szczęście lekarz Janusz Garlicki zamroził mu nadgarstek i zawyrokował, że nadal może bronić. – Gdy po meczu zebraliśmy się pod bramką, żeby porozmawiać o spotkaniu z komentatorem Janem Ciszewskim, bo było łączenie z Polską, Adam Musiał stwierdził, że Clarke dobrze zrobił, że mnie kopnął, bo dopiero wtedy się obudziłem. W sumie racja – ocenia „człowiek, który zatrzymał Anglię”.
3 GRZEGORZ LATO W OBJĘCIACH ANGLIKA
Gdyby na Wembley więcej zimnej krwi zachował Grzegorz Lato, to mimo olbrzymiej przewagi gospodarzy Polska powinna wygrać. Napastnik Stali Mielec, który za niespełna rok miał zostać królem strzelców mistrzostw świata, nękał Anglików zwłaszcza wtedy, gdy nacierali z coraz większą nerwowością. Bardzo ruchliwy Lato miał udział przy golu Jana Domarskiego, ale w końcówce spotkania był na czystej pozycji strzeleckiej (zdj. nr 2). Miał dużo czasu, by zastanowić się, czy oddać strzał z dystansu, czy jednak mijać Petera Shiltona. Nie zrobił ani jednego, ani drugiego i doskonałą szansę diabli wzięli.
Większe emocje wywołała jednak wcześniejsza sytuacja, kiedy spod koła środkowego ruszył na spotkanie z bramkarzem Anglii i w rozpaczliwym odruchu Roy Mcfarland po prostu złapał go rękami, uniemożliwiając bieg (zdj. nr 1). W dzisiejszych czasach za taki czyn należy się oczywiście usunięcie sprawcy z boiska, który nie miałby nawet jednego słowa na swoją obronę. Wówczas jednak należała się tylko żółta kartka…
Nawet angielscy dziennikarze przyznawali, że Mcfarland złamał reguły fair play, choć zaskakująca szczerość dla Polaków była marnym pocieszeniem. Ta historia nabrałaby bardziej donośnego wymiaru, gdyby nasza drużyna przegrała. Był zwycięski remis, zatem wszyscy właściwie machnęli ręką. Ten mecz był wystarczająco dramatyczny, by roztrząsać jeszcze tę kwestię, choć bez wątpienia o incydencie z Mcfarlandem warto pamiętać, gdy ktoś używa argumentu, że 17 października 1973 roku Biało-czerwoni zremisowali z Anglią tylko dlatego, że mieli furę niewyobrażalnego szczęścia.
4 NAJMŁODSZY POLAK JUŻ SIĘ ROZGRZEWAŁ
Zdzisław Kapka – młody, ofensywny piłkarz Wisły Kraków – w dniu wielkiej piłkarskiej bitwy na Wembley miał zaledwie 18 lat i 10 miesięcy, a już znalazło się dla niego miejsce na ławce. Załapał się do meczowej szesnastki, choć w Polsce nie brakowało bardziej doświadczonych i otrzaskanych w międzynarodowym graniu piłkarzy. – Przyznaję, że gdy dowiedziałem się, że jestem w składzie na Londyn, byłem w lekkim szoku. Owszem, miałem bardzo dobrą jesień w klubie, ale nie sądziłem, że Kazimierz Górski aż tak to doceni – mówi nam Kapka. Wcześniej grywał w juniorskich drużynach narodowych, czasem do młodzieżówki powoływał go Andrzej Strejlau, lecz w przeciwieństwie do takich późniejszych asów kadry, jak Władysław Żmuda i Andrzej Szarmach, na konfrontację z Anglią znalazł się w drużynie seniorów, a nie w ekipie U-23, która dzień przed Wembley zremisowała w Plymouth z angielskimi rówieśnikami 0:0. Wcześniej w drużynie Górskiego zdarzyło mu się wystąpić w wyjazdowym sparingu z MSV Duisburg. Polacy 4 września 1973 roku efektownie zwyciężyli 5:0, a grający od pierwszej do ostatniej minuty Kapka, choć bramki nie zdobył, zaprezentował się obiecująco. Na pewno było to argumentem, aby zabrać go na dwie październikowe eskapady, bo tydzień przed Wembley Polacy grali z Holandią w Rotterdamie (1:1) i wiślak też już siedział na ławce.
Niewiele brakowało, a przeciwko Anglii jednak by zagrał i to już byłaby historia wyjątkowa! – W pierwszej połowie, czyli zanim jeszcze padła ta najsłynniejsza bramka, Jasiu Domarski dostał po nogach i trener Górski natychmiast kazał mi się rozgrzewać. Strachem tego nie nazwę, byłaby to przesada, bo w końcu chodziło tylko o mecz, ale nie będę strugał kozaka: moje nogi się trochę ugięły. Na szczęście szybko okazało się, że z Domarskim wszystko w porządku i nie będzie zmiany. Dziwna sprawa, bo oczywiście bardzo chciałem zagrać w takim meczu, a zarazem jednak odetchnąłem z ulgą, gdy zobaczyłem, że nie muszę. Już do końca oglądałem mecz z ławki i denerwowałem się jak wszyscy. A gdy gola strzelił właśnie Domarski, cieszyłem się, jakbym to ja strzelił – uśmiecha się Kapka. Zadebiutował w reprezentacji cztery dni później w towarzyskiej potyczce z Irlandią (0:1), bo Biało-czerwoni z Londynu polecieli prosto do Dublina. 5 SELEKCJONER NIE MÓGŁ NA TO PATRZEĆ
Kazimierz Górski słynął ze stoickiego spokoju. Dzięki temu rozładowywał złe emocje. Bardzo przydało się to zwłaszcza w Londynie, bo nasi piłkarze nigdy nie grali na równie gorącym terenie mocnego
rywala o taką stawkę. Piłkarzom udzielała się nerwowość, presja i duży respekt dla przeciwnika. To Górski – jak wytrawny psycholog – przypominał im, że razem tworzą bardzo mocną drużynę, że pod względem wzajemnego wsparcia i zrozumienia górują nad Anglikami. A gdy po pierwszych 45 minutach piłkarze dosyć niepewnym głosem mówili, co ich może czekać po przerwie, całkiem logicznie zauważył, że skoro utrzymali remis w pierwszej połowie, stać ich na to samo w drugiej. Miał rację, a Polacy zdołali nawet objąć prowadzenie. W końcówce ten zawsze twardy jak skała trener zaczął się jednak trochę łamać, widząc, jak Anglicy zaciekle nacierają, a Polacy z równie imponującą pasją się bronią. Tych nagromadzonych wrażeń było tak wiele, że selekcjoner na dwie minuty przed ostatnim gwizdkiem zareagował w sposób już mniej kontrolowany.
„Nie wytrzymałem nerwowo, przyznaję się i powstawszy z ławki, ruszyłem wolno w stronę głównego wyjścia, odwracając głowę i zaciskając z wszystkich sił pięści. Serce, zdawało mi się, że rozsadzi klatkę piersiową. Nie usłyszałem końcowego gwizdka. Zobaczyłem dopiero zawodników skaczących w górę i Tomaszewskiego, jak gnał przed siebie. Nie wstydzę się łez, które spłynęły mi po policzkach. Był to najszczęśliwszy dzień w moim życiu” – zanotował Kazimierz Górski w selekcjonerskiej autobiografii „Z ławki trenera”.
6 BRIAN CLOUGH PO LATACH PRZEPROSIŁ
W 1973 roku w angielskim futbolu Brian Clough był wziętym ekspertem, bo znał się na piłce, miał już dobre wyniki jako trener i przede wszystkim nie szczypał się w język. Z dzisiejszej, polskiej perspektywy mógł trochę przypominać Marka Papszuna, choć był od niego znacznie młodszy. W swojej ojczyźnie miał żarliwych zwolenników, co było całkiem zrozumiałe, bo z drużyną Derby County wywalczył awans do elity, a potem zdobył mistrzostwo kraju i dotarł aż do półfinału Pucharu Europy (na zdjęciu poniżej Clough – z prawej śmieszkujący z podopiecznym z Derby County Colinem Toddem przed meczem z Polską). Skonfliktował się jednak z działaczami i złożył rezygnację. Potem zapisał wspaniałą kartę w Nottingham Forest, lecz jesienią 1973 roku był jeszcze przed tym wyzwaniem. To był czas, kiedy chętnie i uszczypliwie wypowiadał się w mediach na tematy piłkarskie. Analizując szanse reprezentacji Anglii na awans do finałów MŚ w kontekście meczu o wszystko z Polską, nie miał litości dla bramkarza Biało-czerwonych, którego był łaskaw określić mianem klauna. Ta złośliwość obiegła Wielką Brytanię, która chwilowo zainteresowała się golkiperem rywali, po czym dotarła również do Polski.
Jana Tomaszewskiego złośliwa cenzurka wielkiego znawcy mogła speszyć, ale on po latach twierdzi, że nie robiła na nim wrażenia, bo już wtedy ktoś mu wytłumaczył kontekst. – Wiadomo było, że trener Anglików Alf Ramsey po mistrzostwach świata w 1974 roku odchodzi ze stanowiska. Oczywiście myślał, że na ten turniej awansuje, ale to już inna sprawa. W każdym razie już przed naszym meczem na Wembley trwała w Anglii rywalizacja o schedę po selekcjonerze. Poważnym kandydatem był właśnie Brian Clough. Nic dziwnego, że w publicznych wystąpieniach starał się umniejszyć zasługi Ramseya. Dowodził, że grupa eliminacyjna jest kiepska i awans z niej to błahostka, bo w końcu jaką klasę prezentują ci Polacy? OK, wygrali w Chorzowie 2:0, ale przecież u siebie Anglicy powinni ich rozjechać. No i analizował polskich zawodników ze szczególnym uwzględnieniem pozycji bramkarza. Chciał pokazać, że między słupkami polskiej bramki stoi gość, którego nie należy traktować poważnie, bo to żaden golkiper – przedstawił nam kulisy Tomaszewski. Najciekawsze, że Clough Polaka za to lekceważące określenie przeprosił. – Przed meczem na Wembley według niego nadawałem się co najwyżej do gaszenia świec, a jednak kilka lat później, kiedy grałem już w lidze belgijskiej, powiedział coś zupełnie innego. Spotkaliśmy się w telewizyjnym studiu w Manchesterze i przeprosił mnie za tamte słowa. Byliśmy we dwóch w gronie jurorów wybierających najlepszą bramkarską interwencję w Anglii, no i w pewnym momencie wrócił do tamtego meczu z Wembley, stwierdzając, że się mylił i skrzywdził mnie wcześniejszą oceną. Powiedział to przed kamerami – zaznacza Tomaszewski.
I można chyba uznać, że był to dla niego kolejny, zupełnie niespodziewany i przesunięty w czasie powód do satysfakcji po zwycięskim remisie na Wembley.
7 DOGRYWKA PO MECZU W ANGIELSKIEJ DYSKOTECE
Obfite świętowanie przez piłkarzy spektakularnych sukcesów ma wieloletnią tradycję i wcale nie jest patentem Polaków. Nie inaczej zdarzyło się po zwycięskim remisie na Wembley. Co prawda cztery dni później naszą drużynę czekał w Dublinie mecz z Irlandią, ale tylko towarzyski. Kazimierz Górski podopiecznym mądrze pofolgował, z tym jednak zastrzeżeniem, by nie przesadzali z oblewaniem zwycięskiego remisu. Do końca nie ma pewności, czy go posłuchali, zakulisowe relacje różnią się, więc lepiej poprzestać na stwierdzeniu, że każdy organizm ma inną granicę, po której przekroczeniu lepiej już grzecznie wracać do hotelu, żeby się wyspać i zregenerować.
A jednak spora grupa po meczu i wspólnej kolacji, na którą Polaków zaprosili organizatorzy (wielu sfrustrowanych angielskich piłkarzy darowało sobie ten bankiecik), postanowiła jeszcze odwiedzić jedną z londyńskich dyskotek, by już na dobre odreagować meczowy stres. Opowiedział nam o tym Lesław Ćmikiewicz. – W lokalu, do którego zajrzeliśmy, było pusto, brakowało miejscowych, więc zabawa była całkiem niezła. Śpiewaliśmy, głośno krzyczeliśmy, popijaliśmy piwko i w ogóle tak nam było wesoło, że disc jockey zapytał nas, kim jesteśmy. „Naprawdę nie wiesz? Jesteśmy piłkarzami z Polski. Przez nas nie zagracie w mistrzostwach świata”. Facet zrobił duże oczy, przygryzł wargi, gdzieś sobie poszedł. Wrócił za pół godziny z longplayem nagranym z udziałem angielskich piłkarzy, którzy w 1966 roku zdobyli mistrzostwo świata. Skurczybyk nie puszczał nam już nic innego, tylko tę płytę. Chciał nam zepsuć wieczór, a tylko rozśmieszył. Znakomicie bawiliśmy się przy piosenkach mistrzów świata – śmieje się pomocnik Legii z tamtej narodowej drużyny.
8 POLSKI SYSTEM DWÓJKOWY. I TRÓJKOWY
Kazimierz Górski w budowaniu drużyny narodowej korzystał ze schematów, które piłkarze wynosili z drużyn klubowych. Nie chodziło o wrzucanie do jednego worka wszystkich szablonów i wykorzystywanie ich na potrzeby reprezentacji, bo byłoby to absurdalne. Górskiego interesowała wiedza, jaką zawodnicy posiadają o sobie nawzajem. Właściwie dobrana taktyka to jedna ważna kwestia, natomiast druga – równie istotna – to współpraca zawodników na boisku. Jeżeli grali razem na co dzień w klubach, lepiej funkcjonowali w reprezentacji. Oczywiście ta zasada nie była fundamentalna, lecz selekcjoner zawsze brał ją pod uwagę. Wychodził z założenia, że zespołu nie muszą tworzyć bezwzględnie najlepsi piłkarze, ale tacy, którzy najlepiej się rozumieją. Dlatego wolał dobierać zawodników klubowymi dwójkami i trójkami.
Oczywiście nie zawsze mu się to udawało, niczego nie robił na siłę, lecz akurat 17 października 1973 roku na Wembley mecz Polaków pod tym względem był niemal wzorcowy. Na boisku było po trzech graczy Legii (Lesław Ćmikiewicz, Kazimierz Deyna, Robert Gadocha) i Stali Mielec (Henryk Kasperczak, Grzegorz Lato, Jan Domarski; na zdjęciu poniżej cała trójka w objęciach trenera na kibicowskim transparencie), po dwóch z ŁKS (Jan Tomaszewski, Mirosław Bulzacki) i Wisły Kraków (Antoni Szymanowski, Adam Musiał) oraz jeden z Górnika Zabrze (Jerzy Gorgoń). Współpracę świetnie rozumiejących się piłkarzy było widać w akcji bramkowej, w której spory udział (oprócz Gadochy) mieli trzej piłkarze z Mielca.
W obronie Tomaszewski bez słów rozumiał się z Bulzackim, podobnie jak Szymanowski z Musiałem, a wiele dobrego w inicjowaniu i rozwijaniu akcji robił też tercet Legii. Dodajmy, że w wyjściowym składzie w pierwszym meczu na MŚ 1974 roku z Argentyną w polu zagrały cztery klubowe pary – z Legii, Wisły, Stali i Górnika uzupełnione piłkarzami z Ruchu i Gwardii Warszawa oraz bramkarzem z ŁKS.
9 CUD, SZOK, POBOJOWISKO I KONIEC ŚWIATA
Nie wszyscy polscy piłkarze poszli się bawić po zwycięskim meczu. Jeden z nich został w hotelu i miał całkiem inną perspektywę epokowego sukcesu. – Byłem w hotelowym pokoju, ale wcale nie spałem, bo cały czas okropnie bolała mnie ręka po tym kopnięciu. Wszyscy świętowali na dole w hotelu, potem ruszyli gdzieś w miasto, a ja nie chciałem swoją krzywą miną psuć im zabawy. Siedziałem więc w pokoju i piłem środki przeciwbólowe – opowiadał nam poturbowany w czasie piłkarskiej bitwy Jan Tomaszewski.
– O piątej rano podniosłem się z łóżka. Leszka Ćmikiewicza, który mieszkał ze mną w pokoju, ciągle jeszcze nie było i wcale mu się nie dziwiłem. Zszedłem na dół i stanąłem jak wryty, bo takiego bajzlu przy recepcji to jak żyję nie widziałem. Butelki, puszki, kieliszki, wszystko. Musiała być niezła impreza i jeszcze bardziej zacząłem żałować, że nie mogłem w niej uczestniczyć. Wyszedłem na ulicę, było jeszcze pusto. Ale zaczynały otwierać się kioski. Patrzę na jedną z gazet i widzę swoje zdjęcie na okładce z podpisem: „Człowiek, który zatrzymał Anglię”. Potem druga gazeta, a tam „Co oni zrobili?!”, a jeszcze gdzie indziej: „Koniec świata!” (na zdjęciu obok Tomaszewski z wydaniem „The Sun” z tym wymownym tytułem na pierwszej stronie) albo znowu o mnie: „Klaun czy geniusz?”. W tym momencie zaczęło do mnie docierać, co poprzedniego wieczora wydarzyło się na Wembley. Żadnemu Anglikowi nie dałem ani cukierków, ani pół litra nie postawiłem, żeby tak pisali, a reklamę i tak miałem niesamowitą – zaznacza bramkarz, który ledwie dwa lata wcześniej po kiepskim debiucie w warszawskim meczu z RFN (1:3) został uznany za winnego porażki i nikt nie chciał już widzieć go w reprezentacji. Tylko że Kazimierz Górski miał inny plan.
10 JEDEN BULZACKI NIE ZAGRAŁ NA MUNDIALU
Remis Polski na Wembley momentalnie został uznany jako przełomowy moment w dziejach polskiego futbolu. Kazimierz Górski w swoim stylu tonował nastroje, bo już myślał o przygotowaniu drużyny na finały mistrzostw świata. Selekcjoner w ustalaniu składu nie zamierzał stosować „kombatanckiego” kryterium, choć pokusa musiała być wielka – postawić na bohaterów z Londynu, trochę w ramach zasług, a trochę z ostrożności, bo już pokazali, że nie pękają nawet w tak ekstremalnie trudnych warunkach, więc na pewno dadzą radę w finałach mistrzostw świata. Kazimierz Górski w planowaniu strategii chciał być jednak dwa kroki do przodu. Wyszedł ze strefy komfortu. Wiedział, że kilku ważnym piłkarzom mogą nie spodobać się jego decyzje, ale nie bał się sięgnąć po bardziej merytoryczne kryterium. Uznał, że jeżeli zespół ma się rozwijać i na mundialu osiągnąć wynik lepszy od samego awansu, trzeba postawić na tych, którzy są w najlepszej formie i optymalnie wykonają zadania postawione przed drużyną. Dlatego w wyjściowej jedenastce na środku obrony zamiast Mirosława Bulzackiego pojawił się Władysław Żmuda, w pomocy za Lesława Ćmikiewicza – Zygmunt Maszczyk, a w ataku zdobywcę złotej bramki Jana Domarskiego zmienił Andrzej Szarmach. Wszystkie decyzje się obroniły, nowi piłkarze dodali drużynie jakości i na pewno mieli duży udział w wywalczeniu medalu.
Najgorzej na roszadach wyszedł Bulzacki. Obrońca ŁKS znalazł się w kadrze na mundial, ale jako jedyny z uczestników październikowego meczu z Anglią w finałach MŚ nie zagrał ani minuty.