Rewelacja igrzysk olimpijskich, talent czystej wody, nasza nadzieja na wielkie sukcesy. Miała życie przed sobą. Gertruda Kilos zmarła niespodziewanie młodo, mając zaledwie 25 lat. KRÓTKI BIEG TRUDY
Tę pełną żalu wiadomość o zgonie 85 lat temu przekazały najpierw katowicki dziennik „Polska Zachodnia” oraz „Gazeta Lwowska”, a następnie „Przegląd Sportowy”. W smutnej informacji prasa podawała, że 4 grudnia 1938 roku w Krakowie zmarła Kilosówna, była mistrzyni i rekordzistka Polski, olimpijka z igrzysk w Amsterdamie. „Lekka atletyka w żałobie” – głosił ówczesny „PS”.
Olimpijski beniaminek
„W roku 1926 Kilosówna miała lat 13 i znali ją oczywiście tylko najbliżsi. Ale w rok później, maleńka, szczupła dziewczyneczka – zdobywa mistrzostwo Polski w biegu na 1000 m ustanawiając rekord krajowy, a po miesiącu startuje już w reprezentacyjnej drużynie przeciw Austrii. Od roku 1928 Kilosówna jest zdecydowanie najlepszą zawodniczką w Polsce” – przypominała nasza gazeta w pożegnalnym artykule. Najpiękniejsze, pamiętne wydarzenia w jej sportowym życiu rozegrały się latem 1928 roku. Oto czwartek, 19 lipca. Na pozór na warszawskim Dworcu Głównym panuje typowy dzień, ale jest wyjątkowy. „Z wagonów wystają głowy zawodników (…). Panie: Konopacka, Kobielska, Kilosówna, Breuerówna i Tabacka,
znajdują się w jednym przedziale i tworzą w jednem z okien malowniczą grupę zasłoniętą prawie całkowicie kwiatami” – opisuje „Przegląd Sportowy”. Na peronie kręcą się jeszcze z tobołkami zawodnicy, jedni stoją w grupkach i o czymś rozprawiają. Inni ściskają się na pożegnanie. „Gwizdek! Pociąg majestatycznie, powoli rusza… Jedni wołają, inni myślą, ale wszyscy to samo: – Zróbcie, co możecie w Amsterdamie!” – notuje „PS”. Nasza ekipa wyrusza na Igrzyska IX Olimpiady.
Wreszcie ta drobna dziewczyneczka Trudka, jak mawiają Ślązacy, zaledwie 15-latka, w stroju z dużym orłem idzie w defiladzie otwarcia igrzysk. „Nadchodzi Polska! Sztandar państwowy dzierży Cieniewski, z grupy zapaśników. Wygląda świetnie: olbrzym, przystojny, doskonała budowa, krok spokojny i miarowy” – z dumą prezentował „PS” naszego chorążego Mariana Cieniewskiego. Urodzony 120 lat temu (6 grudnia 1903 roku) warszawski piekarz godnie zasłużył na to, by iść na czele Biało-czerwonych. To ochotnik z 1919 roku w wojnie polsko-bolszewickiej, który przeszedł niezwykle dramatyczną drogę na olimpijski stadion. Podczas walk frontowych podupadł na zdrowiu, następnie ciężko zachorował na gruźlicę. Pod względem fizycznym i psychicznym przypominał już wrak człowieka. Wyciągnął go z otchłani daleki krewny Władysław Pytlasiński, który zapewnił opiekę lekarską, postawił na nogi i zaprowadził do swojej zapaśniczej szkoły przy ulicy Ciepłej w Warszawie. Po czterech latach Maniek doszedł do pełni sił i stał się jednym z czołowych polskich zapaśników. W Amsterdamie czwarty zapaśnik mistrzostw Europy sprzed roku, trzykrotny mistrz kraju przygotowywany przez sławnego Pytlasińskiego szedł z polskim sztandarem po medal. Niestety miał pecha. „Cieniewski, który miał walczyć w wadze ciężkiej, zwichnął sobie na treningu nogę” – informował niespodziewanie „PS”. „Gdyby nie uprzedzenie Polskiego Związku Atletycznego do osoby Pytlasińskiego, którego w 1928 r. jako b. zawodowca nie wysłali do Amsterdamu, kto wie, czy Cieniewski pod opieką swego lubianego trenera (…) nie zdobyłby medalu w Amsterdamie” – przekonywał Czesław Borejsza w biografii legendarnego mistrza świata.
Mała, lecz wytrwała
Tymczasem do Trudki szczęście się uśmiecha w Amsterdamie. „Mała dziewczynka musi gorącymi łzami prosić komisję sędziowską o dopuszczenie do zawodów. Sędziowie po długiej naradzie pozwalają startować 15-letniej panience, która »tak kocha sport i ma już doskonale wyniki na bieżni…« – wspominał ten epizod z igrzysk nasz ówczesny reporter, a późniejszy redaktor naczelny Edward Trojanowski. Po raz pierwszy MKOL wpisał do programu IO bieg kobiet na 800 m. Przedtem uważano, że damy nie mogą rywalizować na dłuższym dystansie, gdyż jest to niebezpieczne dla ich zdrowia. A co dopiero, gdy na start wybierała się drobna nastolatka, która zaledwie od roku pokonywała ów dystans w zawodach.
Ale 1 sierpnia Polce udało się stanąć na olimpijskiej bieżni w biegu eliminacyjnym ze starszymi o 6–10 lat konkurentkami. A za metą zbierała pochwały za dobrą taktykę. „Nie dała się sprowokować do zbyt ostrego tempa, nadanego przez Hitami” – relacjonował nasz sprawozdawca, lecz w jego żywym opisie pojawiało się zwątpienie, czy dziewczyna z szóstego miejsca zdoła wedrzeć się do trójki otrzymującej przepustkę do finału. „Tymczasem koło 600 m zaczyna się niespodzianka. Ślązaczka zaczyna spurt i to spurt bardzo racjonalny, nie pojedyńczemi zrywami, ale równo i systematycznie. Po kolei mija współzawodniczki i na ostatniej krzywej jest już trzecia” – zachwycał się „PS”. „»Kilosiątko« jest w finale! Tegośmy się najmniej spodziewali! Obok wyników Konopackiej i Kostrzewskiego, jest to dotąd nasz największy sukces lekkoatletyczny w Amsterdamie” – komentowała gazeta, bo po raz pierwszy w historii Polka zakwalifikowała się do olimpijskiego finału w konkurencjach biegowych. Wpadła na metę, ustanawiając rekord Polski (2:28.0) tuż za późniejszymi triumfatorkami igrzysk – złotą Liną Radke z Niemiec i srebrną Kinue Hitomi z Japonii.
Finał biegu na 800 m pań został rozegrany nazajutrz, 2 sierpnia. Wtedy już nie udało się drobnej Trudce dotrzeć na podium. „W finale Kilosówna wyczerpana wysiłkiem jaki wydatkowała w przedbiegu, na próżno walczy o uzyskanie jednego z pierwszych miejsc. Konkurencją jest nadzwyczaj silna…” – oceniała Kazimiera Muszałówna ósme miejsce naszej reprezentantki.
Zawodom w Amsterdamie panie dodawały blasku, ale w finale uczestniczki narzuciły tak ostre tempo, że potem mdlały na bieżni. Zwyciężczyni Radke pobiła rekord świata (2:16.8), lecz przypłaciła swój sukces pobytem w szpitalu. Widok kompletnie wyczerpanych, padających za metą kobiet wstrząsnął działaczami olimpijskimi i sprawił, że tak długi dystans dla pań został wykreślony z programu igrzysk aż do 1960 roku „(…) finał, po którym zawodniczki pokotem kładły się na mecie wykazał do jakiego stopnia konkurencja ta jest dla kobiet niewłaściwa” – twierdził nawet „PS”, ale nasza reprezentantka zbierała komplementy za dzielną postawę. Jej waleczność, nieustępliwość zjednały powszechne uznanie. Zygmunt Weiss, wtedy reprezentant Polski w IO w biegu na 400 m, a później wieloletni redaktor „Przeglądu Sportowego” wspominał, jak wielką radość sprawiła dziewczyna w naszej ekipie i dodała bojowego ducha. „Nazywaliśmy ją »Kilosiątko«” – zdradzał.
Nagłe zniknięcie
Bardzo lubiana biegaczka urodziła się 9 lutego 1913 roku w Rudzie Śląskiej, ale swój talent sportowy ujawniła w wieku 13 lat, gdy uczęszczała do szkoły w Roździeniu (obecnie część Katowic). Działało tam sprawne gniazdo „Sokoła”, z którego zresztą wywodziło się wielu uczestników powstań śląskich. Wkrótce przy wsparciu właściciela browaru i patriotycznych działaczy powołano klub Roździeń Szopienice skupiający sportową dziatwę z obu tych miejscowości. Gertruda już po roku ćwiczeń zwróciła uwagę nieprzeciętnym talentem. „Atrakcją zawodów było wyłonienie się nowej wybitnej siły kobiecej w biegach długich. Jest nią Kilosówna (Górny Śląsk), której wynik w biegu na 1000 m jest stosunkowo już niedaleki od rekordu” – odnotował dwutygodnik „Reduta” po mistrzostwach Polski rozegranych w lipcu 1927 roku w Poznaniu. Ale już w tym lipcowym miesiącu 14-latka dwukrotnie ustanowiła rekordy kraju na 1000 m (drugi – 3:22.3), a w październiku otworzyła krajową tabelę rekordów na 800 m (2:34.2).
Od tego czasu była najlepszą biegaczką na średnich dystansach w Polsce, dzielnie rywalizując ze starszą o sześć lat konkurentką ze Śląska Otylią Tabacką noszącą pseudonim – Orłowska. Rywalka z KKS Katowice w dość niecodzienny sposób pozbawiła ją mistrzostwa kraju w 1929 roku w zawodach w warszawskim parku Sobieskiego. „PS” widział to tak: „Na 200 mtr. przed metą Kilosówna atakuje Orłowską, jednak bezskutecznie. Obie koleżanki klubowe biegną teraz koło siebie (…). Przy wejściu na prostą Kilosówna uderza w ogniu walki Orłowską łokciem i, chcąc okupić to przestępstwo zwalnia, by widocznie razem z koleżanką klubową przerwać taśmę. Nie dopuszcza do tego Wieczorkiewiczówna, której rozpaczliwy finisz przerywa ów zupełnie nieodpowiedni w mistrzostwach spacerek. Kilosówna zrywa, natomiast Orłowska ogranicza się do pilnowania swego drugiego miejsca. Na skutek protestu Orłowskiej, Kilosówna, która wygrała w czasie 2:36,8 o 4 mtr, zostaje zdyskwalifikowana”. Zdarzały się Gertrudzie wpadki, ale w ocenie gazety w tym czasie wygrywała i niepodzielnie królowała wśród Polek, reprezentując już katowickie kluby (KKS, potem KPW i Pogoń). „Cały Śląsk, z którego pochodzi, jest dumny ze swego »szybkonogiego dziecka«, a KPW – klub Kilosówny – ma w niej żelazną podporę na mistrzostwach” – podkreślano. „Z dziecka wyrasta kobieta. Z talentu – klasa” – zauważał z czasem „PS”, widząc rozwój jej talentu, który ponownie zabłysnął w III Światowych Igrzyskach Kobiet w Pradze w 1930 roku. W finałowym biegu na 800 m wśród najszybszych na świecie pań Polka zajęła czwarte miejsce, bijąc po raz kolejny rekord kraju (2:26.8). Czterokrotna mistrzyni Polski startowała jeszcze w 1931 roku, a potem słuch o niej zaginął. Nie szukały jej media. „Znika nagle z życia sportowego i nikt nie wie dobrze dlaczego. Krążą pogłoski, że zachorowała. Kilosówna milczy. I znów, tak jak zawsze, nieoczekiwana wiadomość (tym razem bolesna) o jej śmierci…” – pisał Trojanowski w pożegnaniu. Błyskotliwa sportsmenka przegrała życiowy bieg z rakiem krtani.