Ratni zločini Vermahta oktobra 1941. godine
Godine 1941. srpski narod se dva puta suprotstavio Trećem rajhu koji se nalazio na vrhuncu svoje moći. Prvi put je to učinio prevratom od 27. marta nakon kojeg je usledila operacija ”Kazna” (Strafgericht) koja je otpočela u zoru 6. aprila.
Drugi put je to učinio u leto 1941. godine na čitavoj teritoriji koju je naseljavao srpski narod. Ustanak u istočnoj Hercegovini, započet kao samoodbrana od ustaškog noža vremenom se, shodno dugoj ustaničkoj tradiciji, pretvorio u stihijsku pobunu na teritoriji NDH nagoveštavajući time buduću trajnost otpora. Za razliku od zapadnih krajeva u kojima je ustanak i zbeg bio spašavanje golog života, otpor u okupiranoj Srbiji je krajem leta i početkom jeseni poprimao organizovan karakter četničkog i komunističkog pokreta koji je rezultirao u stvaranju jedine slobodne teritorije u Evropi na području zapadne Srbije.
PRVE ODMAZDE
Prva nemačka odmazda u okupiranoj Srbiji izvršena je već 17. aprila u Velikom Bečkereku a prvi zločin je počinjen 21. aprila u selu Donji Dobrić, na granici Mačve i Pocerine. Intenzitet represalija i zastrašivanje stanovništva se uvećava sa raspirivanjem ustanka putem ubijanja, javnih vešanja i paljenja kuća.
Značajniji vojni događaj zbio se 31. avgusta kada je četnički odred pod vođstvom potpukovnika Veselina Misite, starešine manastira Tronoše Georgija Bojića i popa Vlade Zečevića zauzeo Loznicu zarobivši 93 nemačka vojnika. Loznica je od 31. avgusta do 10. oktobra 1941. godine bila prvo slobodno veće naseljeno mesto u porobljenoj Evropi. U sadejstvu četničkih i partizanskih snaga početkom septembra oslobođena je Banja Koviljača i Krupanj, veliki deo teritorije u Mačvi, sem dobro utvrđenog Šapca.
Obraćajući se 13. septembra Vrhovnoj komandi Vermahta feldmaršal List je pisao o uznemiravajućem razvoju opšte situaciji u Srbiji zahtevajući energične mere. Ističući da se „u ovom slučaju moraju u potpunosti imati u vidu potrebe Četvorogodišnjeg plana“List je, pored pojačanja vojnih snaga, zahtevao da čvrsto i jedinstveno vođstvo u operacijama preuzme komandant 18. armijskog korpusa general pešadije Franc Beme. Već 16. septembra Hitlerova naredba naglašava da se „pre svega radi o tome da se u srpskoj oblasti osiguraju saobraćajne linije i objekti važni za nemačku ratnu privredu, a potom da se najoštrijim merama za duže vreme uspostavi poredak“ističući da se „potrebe Četvorogodišnjeg plana imaju načelno uzeti u obzir“. Dalje, Vrhovna komanda Vermahta donosi odluku da se iz Francuske u Srbiju uputi 342. divizija koja je sa ojačanim 125. pešadijskim pukom, dopremljenim iz Grčke trebalo da očisti luk Sava – Drina, gde se, po Nemcima, nalazilo najjače ustaničko žarište.
U šabačkim logorima i na stratištima Veliki i Mali Zabran, Banska Bara i Šicara živote je izgubilo više hiljada ljudi
“SVAKI KOJI BLAGO POSTUPA (PREMA SRBIMA), GREŠI O ŽIVOTE SVOJIH DRUGOVA. ON će BITI POZVAN NA ODGOVORNOST, BEZ OBZIRA NA LIČNOST, I STAVLJEN PRED RATNI SUD”, STOJI U NAREDBI GENERALA BEMEA U SELU DRAGINAC OD 14. DO 16. OKTOBRA STRELJANO JE 1359 MEŠTANA
BEMEOVA NAREDBA
Borbe su se vodile na terenima na kojima su vođene i najteže i najslavnije bitke u Prvom svetskom ratu, što se odrazilo i u naredbi generala Bemea od 25. septembra u kojoj se navodi: „Vaš je zadatak da prokrstarite zemljom, u kojoj se 1914. potocima lila nemačka krv usled podmuklosti Srba, muškaraca i žena. Vi ste osvetnici tih mrtvih. Za celu Srbiju ima se stvoriti zastrašujući primer, koji mora najteže pogoditi celokupno stanovništvo. Svaki koji blago postupa, greši o živote svojih drugova. On će biti pozvan na odgovornost, bez obzira na ličnost, i stavljen pred ratni sud.“
Nemačka protivustanička akcija septembra-novembra 1941. u zapadnoj Srbiji i Šumadiji koja je sprovodila naredbu „100:1 i 50:1“je savremenike i istoričare navelo na pomisao da je „tog oktobra izgledalo da su Nemci odlučili da zatru srpski narod“. Hiljade stanovnika Srbije stradalo je u surovim odmazdama u Šapcu, Dragincu, Kragujevcu i Kraljevu.
Napad 342. divizije na Šabac 28. septembra 1941. godine označio je početak velike nemačke ofanzive na oslobođenu teritoriju ali i početak masovnih zločina nad stanovništvom na području Mačve, Podrinja i Jadra u oktobru 1941. godine. 342. Nemačka pešadijska divizija na čelu sa komandantom dr Velterom Hinghoferom napadala je iz pravca Šapca i Sremske Mitrovice na slobodnu teritoriju Mačve i Jadra. Početkom oktobra uspostavljen je front na severnim padinama planina Cera i Vidojevice. Pošto je završeno „čišćenje“Mačve od ustanika, 10. oktobra 1941. godine nemačke jedinice su probile odbranu i putem prema Loznici zatvorile obruč na teritoriji Mačve, Podrinja i Jadra u oktobru 1941. godine. Stanovništvo sela na ovom području bilo je izloženo masovnim likvidacijama ili deportacijama u logore.
U šabačkim logorima i na stratištima Veliki i Mali Zabran, Banska Bara i Šicara živote je izgubilo više hiljada ljudi.
MASOVNE LIKVIDACIJE
Istoričar Đorđe Vukmirović je svoja višegodišnja istraživanja ustanka u Jadru i njegovim tragičnim posledicama po lokalno stanovništvo pretočio u dragocenu monografiju Od slobode do stratišta. Dugogodišnjim radom u arhivima i muzejima i na terenu, Vukmirović je prikupio imena i prezimena žrtava, saopštio njihov identitet i sačuvao ih od zaborava. Po njegovom popisu koji čini prilog ovoj monografiji ukupno je od oktobra do decembra 1941. godine na teritoriji Jadra ubijeno 2677 nenaoružanih civila. U navedenom periodu pobijeno je i masakrirano 305 mališana mlađih od 10 godina.
Neka od ove dece bila su stara samo nekoliko dana, i kako još nisu bila krštena znali su ih samo po prezimenu. Najviše je streljano u selu Draginac u kojem je u periodu od 14. do 16. oktobra streljano 1359 meštana. To je bio prvi pokolj nenaoružanog stanovništva kao odmazda za otpor okupatoru. Masovna streljanja i zločini koje su počinili vojnici 342. nemačke pešadijske divizije zabeležene su pored Draginca i u sledećim selima Jadra: Jarebice, Cikote, Veliko Selo, Čokešina, Korenita, Novo Selo, Lešnica. Zločini su vršeni i u drugim selima Jadra, što potvrđuje izveštaj komisije NR Srbije formirane posle rata radi utvrđivanja zločina okupatora i njegovih pomagača.
Tačan broj stradalih teško je utvrditi precizno, jer se u ovim selima u vreme izvršenja zločina, zadesio i veliki broj srpskih izbeglica sa teritorije NDH koji su našli utočište u domovima rođaka, prijatelja i sunarodnika.
Nakon ratnog zločina nemačke vojske, ubijeni civili zatrpani su u zajedničke grobnice. Spomen kosturnica sa granitnim spomenikom visine sedam metara autora Ostoje Gordanića Balkanskog postoji od 1963. godine. Spomen kosturnica je proglašena za Nepokretno kulturno dobro od velikog značaja pa se, u skladu sa ovom odlukom, i Draginac smatra za znamenito mesto i uživa zaštitu kao nepokretno kulturno dobro.
U Dragincu, Jadru i Loznici kultura sećanja o nemačkom ratnom zločinu i drugim selima se izražava na adekvatan način (škole, muzeji, arhivi, mediji, istoričari). Postoji i Udruženje građana ”Memorijal Draginac“koje svakodnevno radi na brizi o čuvanju sećanja na ovu tragediju, i na realizaciji brojnih aktivnosti i projekata. Jedan od takvih je i knjiga istoričara Đorđa Vukmirovića Od slobode do stratišta koja se ovih dana pojavila u izdanju Memorijala.