Wat is #GuptaLeaks, en wat wag nou?
As deel van ons 101-jarige bestaan help ons lesers sin maak van aktuele gebeure. Dié week: Wat behels die nuwe skokonthullings oor die Guptas en staatslui, en wat is die implikasies daarvan?
DIE #GuptaLeaks.
Kan dít dalk eindelik die spyker in ons kanniedoodpresident se kis wees?
Die term verwys na skokonthullings in ’n stroom e- posse wat fluitjieblasers aan die media gelek het – oënskynlik geheime en inkriminerende gesprekke tussen staatsamptenare en die omstrede Gupta-familie en hul werknemers.
Selfs Suid-Afrikaners wat al afgestomp geraak het oor swak leierskap, korrupsie en die onbehoorlike houvas van pres. Jacob Zuma se vriende op ons landsake, sien van voor af rooi. Die e-posse wys opnuut hoe die Guptas talle mense in die Zuma-kamp glo met geskenke en beloftes omgekoop het. Vir Zuma het hulle na bewering selfs ’n paleisagtige huis in die peperduur Arabiese staat Doebai gekoop.
Die Sondagkoerante City Press en Sun- day Times het dié e-posse sedert verlede maand bekendgemaak nadat ’n anonieme bron dit gelek het. Die Guptas het dit as “fopnuus” afgemaak en beweer hulle word belieg en belaster. Die eerste reaksie uit Zuma se kantoor was om te sê nee, hy besit g’n ’n huis in Doebai nie.
Maar die ANC het verklaar die regering moet dringend vasstel of die bewerings waar is.
Die webnuusdiens Daily Maverick het laat hoor sy eie ondersoekspan, Scorpio, bekyk met behulp van die onafhanklike amaBhungane-ondersoekspan nog ’n magdom dokumente en e-posse wat aan hulle gelek is. Dit lyk asof ons nog net die punt van die #GuptaLeaks-ysberg gesien het.
“Dié saak is geweldig ernstig. Die toekoms van ons land, die volgende 10 jaar, gaan bepaal word deur wat in die volgende ses maande gebeur,” beklemtoon prof. André Duvenhage, politieke wetenskaplike aan die Noordwes-universiteit.
Vir André is dit interessant dat die #GuptaLeaks-onthullings nou plaasvind, ’n paar maande voor die ANC se nuwe leiers einde vanjaar gekies word. Die onthullings het begin in dieselfde naweek dat die ANC se senior bestuur, die nasionale uitvoerende komitee (NUK), vergader het om onder meer oor Zuma se toekoms te praat. Dit lyk asof iemand Zuma se teenstanders met die lekkasies skietgoed wil gee. “Die anti-Zuma-groepe het besef staatskaping is die kwessie wat hulle kan gebruik om teen hom te mobiliseer.”
#GUPTALEAKS:#GUPTALE EAKS: DIE VERNAAMSTE ONTHULLINGSONTHULLIN
Zuma besit glo ’n paleis van ’n huis van sowat R330 miljoen in Doebai, gekoop deur diedi G Guptas.tas
Die Guptas het Zuma se seun Duduzane na bewering ’n woonstel van R18 miljoen in Doebai se Burj Khalifa-wolkekrabber help koop, en glo ook sy peperduur troue in die Zimbali-oord in KwaZulu-Natal help reël en betaal.
Die Guptas maak glo biljoene uit staatskontrakte: Hulle en hul vennote het na bewering R5,3 biljoen uit ’n Transnet-lokomotiefkontrak met die Chinese verdien.
Malusi Gigaba, Zuma se plaasvervanger vir Pravin Gordhan as minister van finansies, het na bewering al by meer as een geleentheid Gupta-belange bevorder. Dit was byvoorbeeld hy wat glo in sy tyd as minister van openbare ondernemings Iqbal Sharma, ’n Gupta-vennoot, as Transnetdireksielid aangestel het. En Iqbal het die bogenoemde lokomotief-ooreenkoms gereël. Daar is nog sterk aanduidings dat die Guptas die aanstelling van ministers en amptenare in staatsmaatskappye beïnvloed. Die CV van Mosebenzi Zwane, minister van minerale bronne, is na bewering byvoorbeeld eers aan hulle voorgelê voor hy aangestel is. Die Guptas het glo talle van Zuma se mense en staatsamptenare met weelderige reise en verblyf in onder meer die Verenigde Arabiese Emirate bederf: Zwane, Des van Rooyen (die man wat Zuma as minister van finansies aangestel het voor hy ’n paar dae later ná ’n storm van kritiek afgedank is), Matshela Koko (die geskorste waarnemende hoof van Eskom) en die seuns van Ace Magashule, premier van die Vrystaat en lid van die sogenaamde Premierliga, wat Zuma vurig ondersteun. Gupta-mense het na bewering by die vorige minister van kommunikasie, Faith Muthambi, se magte ingemeng. Gupta-werknemers het glo staatsamptenare en Zuma-lojaliste soos Zwane en Collen Maine, ANC-jeugliga-president, voorgesê oor hoe om ongemaklike vrae en kritiek te hanteer.
WAT IS STAATSKAPING?
Die vorige openbare beskermer, adv. Thuli Madonsela, het verlede jaar in haar staatskapingsverslag kommer uitgespreek oor die Guptas se vermeende onbehoorlike invloed op Zuma en ander staatsamptenare en ’n geregtelike ondersoek aanbeveel. Die nuwe e-pos-onthullings verskaf nog baie besonderhede oor punte wat sy in haar verslag genoem het, verduidelik prof. Dirk Kotzé, ’n politieke wetenskaplike aan Unisa.
“Daar kan nie meer weggeskram word van ’n formele ondersoek nie. Dit bied meer getuienis wat deur ’n geregtelike kommissie van ondersoek bekyk kan word.”
Staatskaping “gaan oor die aktiwiteite van sakegroepe, spesifiek die Guptas, om invloed binne die regering en spesifiek die Zuma-kamp te probeer vestig . . . en oor die toekenning van staatskontrakte wat eindelik tot hul voordeel kan strek,” verduidelik Dirk.
Die #GuptaLeaks dui volgens André die geweldige omvang van die saak aan. “Dit is dalk al by die punt waar ’n mens inderdaad van ’n ‘skadustaat’ kan praat, amper ’n parasitiese staat-binne-’n-staat wat werk tot die voordeel van ’n bepaalde elitegroep, onder die wie die Guptas, Zuma en ander.”
DIE GEVOLGE
Die #GuptaLeaks plaas groot druk op die ministers en ander amptenare wat daarby betrek word, sê Dirk. En natuurlik op die Guptas en Zumas.
Maar dit is nie net politici wat gaan swaarkry nie. Suid-Afrika in die geheel word deur staatskaping geknou, want die ware mag in ons land lê ál minder by die demokraties verkose regering, en ál meer by korrupte mense wat skelmstreke gebruik het om mag oor die regering te bekom. As die Guptas by ons regering kan inmeng, kan ons hulle nie verantwoordbaar hou nie, want ons het hulle nie verkies nie. Tot dusver was hulle haas onaantasbaar, verduidelik Dirk.
Ook Hussein Solomon, senior professor aan die Universiteit van die Vrystaat se departement politieke studies en re-
gering, benadruk die erns van die saak. Dit gaan vir hom nie net oor die misbruik van belastinggeld nie; die Guptas meng in by die aanstelling van kabinetsministers en mense wat na staatsmaatskappye ontplooi word.
Feit bly, Suid-Afrika moes al ontslae gewees het van die mense betrokke by staatskaping, som Hussein op. “Die president moes al in ’n staat van beskuldiging geplaas gewees het; die mosie van wantroue in hom op die onlangse ANC-NUK-vergadering moes geslaag het. Hy behoort nie langer president te wees nie.”
Dat Zuma steeds regeer, laat hom twyfel of “ons nog in ’n funksionerende demokrasie is”.
REGEER DIE GUPTAS?
Die ministers en amptenare wat met staatskaping verbind word, kom veral uit sekere terreine van die regering, merk Dirk op.
“In dié stadium lyk dit asof daar hoofsaaklik op die staatsbeheerde ondernemings gekonsentreer word, onder meer Eskom, voorheen Transnet en Denel, asook die verwante staatsdepartemente, soos openbare ondernemings, energie, minerale en vervoer.
“Die tesourie en die president se kantoor is natuurlik van hul hoofteikens. Maar baie ander departemente is waarskynlik onaangetas.
“’n Mens kan dus nie sê hulle beheer alles nie. Dit is ’n oorvereenvoudiging om te sê die ANC-regering is nie meer die magsentrum nie.”
Maar tog voeg André by die ANC “is net ’n skadu van die party wat hy was en in daardie opsig het die mag geskuif. Maar om nou bloot te sê die mag het na die Guptas geskuif . . . dit is gewoon nie so nie.
“Ons sien eerder ’n algemene verswakking van die staat se magsbasis en talle rolspelers wat nou eie reg gebruik. Ons leef in ’n baie chaotiese samelewing waar niemand meer duidelik beheer het nie. Die ANC het minder beheer, maar dit is ook nie so dat die Guptas op ’n manier beheer oorgeneem het nie.
“Daar is talle ander groepe wat meeding om mag.”
WAAR IS DIE WETSTOEPASSERS?
Hoekom is staatskaping nog nie regtig in Suid-Afrika ondersoek nie?
“Die kort antwoord is dat instellings soos die Valke en nasionale vervolgingsgesag in ’n mate deel van staatskaping is,” sê Dirk. Zuma het hulle ook probeer beheer.
Sy invloed oor die strafregstelsel was volgens Dirk dus die waarborg wat gemaak het dat daar nog nie teen die Guptas opgetree is nie.
“As ons sedert 2007 behoorlike wetstoepassing en vervolging gehad het, sou ons Zuma waarskynlik nooit eens as president gehad het nie,” sê André. ’n Hof het destyds bevind Zuma was in ’n korrupte verhouding met die sakeman Schabir Shaik en was by die korrupte wapenskandaal betrokke, maar nadat hy ANC-leier geword het, is al die aanklagte teen hom laat vaar.
DIE TOEKOMS VAN JZ
As die inhoud van die gelekte e-posse steek hou, kan van die betrokkenes moontlik jare in die tronk sit, meen regskenners.
Die e-posse is nie op sigself voldoende bewyse teen hulle nie, maar dit kan die grondslag vorm van klagte wat by die polisie ingedien kan word en wat dan ondersoek sal moet word. Die DA het byvoorbeeld reeds strafregtelike klagte teen Zuma en verskeie ander aanhangig gemaak.
“Na my wete is daar geen wetlike beskrywing van staatskaping nie,” sê Dirk. “Dat die Guptas kontak met of invloed oor Zuma gehad het, is nie noodwendig ’n misdaad as sodanig nie. Die belangrikste gaan waarskynlik wees om te bewys dat spesifieke wette oortree is, byvoorbeeld wette oor korrupsie, geld wat onwettig landuit geneem is of geldverduistering,” sê Dirk.
“Maar ek dink tog daar is baie moontlikhede vir vervolging.”
Zuma en sy kamp het die laaste ruk gesê hulle is te vinde daarvoor dat die regering ’n geregtelike ondersoek na staatskaping instel. Maar kenners is skepties hieroor, veral omdat Zuma self die regter wil aanstel wat die ondersoek moet lei.
“Thuli se verslag het ’n onafhanklike ondersoek versoek en dat die ondersoekende regter deur Suid-Afrika se hoofregter, Mogoeng Mogoeng, aangestel word – nie deur pres. Zuma nie,” benadruk Hussein.
As een ding uit die onlangse geskiedenis duidelik is, is dit dat Zuma en sy vriende nie sommer boedel gaan oorgee sonder om hul rug styf te maak nie.