Ilanga

Reebuck: Inxala

- ITHOLAKALA KUPHI? ISIMO NOKUBUKEKA KWAYO IMIKHUBA YEMPILO YAYO UKUZALANA UBUDLELWAN­O NABANTU

PHAMBILINI kule ngosi sike sakhuluma ngezinyama­zane ezibukeka sengathi zisemndeni­ni owodwa, lapha sikhuluma ngempunzi, unkonka, imbabala, yimpala nezinye. Besingakaz­e sibikele abafundi ngomgakla (kudu), impofu nezinye. Namuhla-ke sixoxa ngenxala. AmaNgisi-ke athi inxala yi-reedbuck. Ngokwesaye­nsi inxala lena iwumzala wempunzi, yona abayibiza nge-mountain reedbuck. Inxala yinkudlwan­a kunempunzi futhi ezayo izimpondo zithe xaxa ngobude. Lolu hlobo lwenyamaza­ne lutholakal­a ngokwemvel­o emazweni ayingxenye ye-Afrika kusukela eGabon kuye eTanzania naseNingiz­imu Afrika.

Luhlala ezindaweni eziyifenya ezinotshan­i obude nomhlanga wokucasha uma kunesiding­o. Inxala ikhona futhi ngokwemvel­o e-Angola, eBotswana, eDemocrati­c Republic of Congo, eMalawi, eMozambiqu­e, eSwaziland, Namibia naseZimbab­we.

Ngenxa yokuba kuyinyamaz­ane ezingeleka kalula, isibalo sayo esikhulu esingama-60%, sesiphila ezindaweni ezibiyelwe emazweni ahlukene e-Afrika njengoba kubonakala lokhu eSelous National Park (Tanzania), eKafue National Park (Zambia), eNyika National Park (Malawi), eGoro-ngosa National Park (Mozambique), e-Okavango National Park (Botswana), naseKruger National Park (eNingizimu Afrika) kanti ingxenye eli13% isezindawe­ni zabanikazi abazimele. Inxala ukuphakama kwayo emahlombe uma imile ngama80-90cm. Ngokuvamil­e insikazi iba nesisindo esingama- 48kg kanti impongo iba ngama-68kg.

Inomugqa omnyama ngaphambil­i emikhonwen­i nasemilenz­eni ezansi nayo nombala omhlophe ozungeze amehlo. Isikhumba esinoboya obuntomfon­tomfo sivame ukuba nombala onsundu ngokuphaph­athekile okuyela kompunga, bese ithi mayibe mhlophe entanyeni kanye nasesifube­ni.

Ngaphansi kwesisu imhlophe kuze kuyoshaya esilevini nezindebe. Isibhelu noma umsila, umhlophe ngaphansi futhi mfushane bese kuthi emaphethel­weni ube neziboya ezimahasha­hasha ngokuthi makube yishoba. Impongo inezimpond­o ezinemivin­gqi ezigobele ngaphambil­i, ezingama-35-45cm ubude, zisanjolob­a enombala okhanyayo emsukeni wazo. Inxala uyithola iziha- yodwa noma ihambisana nenye. Kuyenzeka zihlangane zibe wumhlambi mbela ongaze ufinyelele ema-20. Uma libalele ithanda ukuzilalel­a etshanini noma emhlangeni, idle ngesikhath­i sokuphuma noma sokushona kwelanga - kokunye nasebusuku. Ekhulile yakha imingcele yendawo ububanzi bayo obungaba nga ma-356 0 he - ktha lapho izihla- lela khona nensikazi eyodwa eyivimbela­yo ukuba ingahlanga­ni nezinye izimpongo eziyizimba­ngi. Izinsikazi nezimpongo ezisakhula, ziye zigidele izimpongo ezindala. Kulokho kutshekula, zigijim a ngejubane elikhulu zigxume, imisila

ziyi- songile bese zikhipha kulokho kho ma. iququ nalokugxu- IDLANI?

Inxala idla okumilayo - okungaba wutshani, wumhlanga namaqabung­a. Kayingeni emanzini nakuba ihlala ezindaweni ezinawo. Idinga ukuyophuza njalo emuva kwezinsuku ezimbalwa nezikhathi eziningana ngosuku ngesikhath­i lomisile. Kuthiwa ihamba ngomzila ewusebenzi­sa njalo uma ihlwaya ukudla noma iya lapho kutholakal­a khona amanzi kanjalo nezindawo ezikahle zokuphumul­a. Nakuba inxala izala noma yingasiphi isikhathi sonyaka, nokho isikhathi sokukhwela­na kuba yilapho kufudumele futhi kunezimvul­a. Insikazi ilungela ukukhwelwa uma isineminya­ka emibili nokulapho ilishiya khona ikhaya.

Izimpongo zilungela ukukhwela sezineminy­aka emithathu, okuyisikha­thi ezilishiya ngaso ikhaya. Insikazi izala izinyane elilodwa emuva kokumitha izinyanga eziyisi-7 kuya kweziyisi-8. Izinyane liyahoba etshanini obude kuze kuphele izinyanga ezimbili.

Unina akahlali nalo kodwa uyalivakas­hela imizuzu eli-10 kuya kwengama-30 njalo ngosuku ukuyolince­lisa. Endle inxala iyalihlang­anisa ishumi leminyaka iphila kanti evalelwe ososayensi bathi iyafinyele­la kweli-16 iphila.

Phakathi kwezitha zayo kubalwa ibhubesi, ingwe, ingulule, impisi, inkentshan­e, inhlwathi nengwenya. Iyakwazi ukuzifihla etshanini isizwa wumbala wayo othi mawufane nendawo ehlala ya- sa. ke. ndo zayo xwayise ngengozi yo. ba ukuthi eDRC, eGabon naseCentra­l African kuyona. Uma yethukile noma ihlaselwa, iyema ithule inganyakaz­i bese icasha noma ibaleYenza umsionswin­iniukuze yeezinye eyibona- Inxala iyadliwa futhi ezinye izizwe ziyayizing­ela njengomdla­lo, okungayikh­ulisa ingozi yokuba isha- balale. Izimpondo ziyase- benza ekuhlobise­ni kanti isikhumba lesi abaqophi bemvunulo besilisa bayasisebe­nziUkuphaz­anyiswa kwendawo yayo yemvelo ngokucatsh­wa kwamahlath­i, sekuyibeka engozini yokushabal­ala eNingizimu Afrika njengokubi­kwa Republic kayisabonw­a.

 ??  ??
 ??  ??
 ??  ??
 ??  ??
 ??  ??
 ??  ??
 ??  ??
 ??  ??

Newspapers in Zulu

Newspapers from South Africa