Akulula ukuhlonipha umuntu ongazihloniphi yena
INYANGA yobugugu ibaluleke ukwedlula ukwenza esiNtwini. Ngaphambi kokuba ngikhulume ngemvelaphi yolimi lwesiZulu, ngifisa ukucacisa ngabantu ebantwini. Igama umuntu linencazelo esabalele. Ekudabukeni kwalo lalisho imvelaphi yomuntu kusukela kukhokho wakhe uNtu. Namhlanje selisho umuntu. Umuntu ungowase-Afrika kepha akuwona wonke ama-Afrika angabantu. Ngifisa ukukucacisa lokhu ukuze amaZulu angalokhu athukwa ngokucwasa uma esezibiza ngabantu sengathi abanye ababona abantu. Angikhuthazi ukuba abanye babizwe ngezilwanyana kepha ngicacisela kwayena uZulu ukuthi wehluke ngani kwabanye.
Umuntu yigugu lokuqala elibalulekile (Bheka incwadi kaMakhoba Amagugu Esizwe). Ulimi lwakhe luyisisekelo esinamandla. Ulimi lwesiZulu lungolunye lwezilimi zesiNtu. Kunezimpawu lezi zilimi ezibonakala ngazo. Zineziqalo zamabizo. Lezi ziqalo zehlukaniswe ngezigaba. Yizona ezidala izivumelwano. Uma umGibhithe enazo lezi zimpawu kusho ukuthi ungowakithi. Uma engenazo kusho ukuthi sihlobene ngobu-Afrika kuphela asibona abandawonye. Nom-Arabhu angaba ngowase-Afrika kepha uma engenazo izivumelwano olimini lwakhe, akayena owakithi.
Ulwazi oluningi ngemvelaphi yezilimi zethu siluzwa ngabeLungu. Abanye kubaphatha kabi lokhu. Sizobuye siluzwe ngobani ngoba thina asicwaningi, simimilita lokho esesitshelwe kona. Sakha uphahla lwenkawu sithi asinamali. Kukhona kodwa nokwenqena ukufunda. Isizwe sakithi siyokhula mhla savukuza isiko lokufunda nokucwaninga.
Ezinye izimpawu eziveza ukuba ngabandawonye, ukuba nsundu ngebala, izinwele nekhala eliyisidavazi. Abantu banonwele olumnyama, olufishane, oluphothene. Banekhala eliyisidavazi elinezimbobo ezivulekile. Ukuvuleka kwamakhala abo kwenza bangakhulumi ngamakhala njengabeLungu. Labo bantu bangabaseAfrika eshisayo. Badabuka eNkabazwe, lapho kushisa khona bhe. Banemizimba emikhulu egcina amanzi. Abamhlophe badalwa babekwa ezindaweni ezibandayo, yingakho amakhala abo ecijile. Badalelwe ukuba umoya obandayo ungangeni kalula kubona. Yingakho bewubabavana benezikhumba eziwuntwentwesana.
Ziningi izimpawu eziveza ukuthi sidabuka enkabazwe. Siyizihlobo nabaseCongo nabaseNigeria. ECongo kukhona ngisho izibongo ezifanayo nezethu. Kungenzeka ukuthi kuyaziqondanela nje lokhu. Bazongifakazela abalwaziyo lolu daba. Lokhu engikushoyo akuphikisani nosekushiwo ngabanye. Emveni kwenkululeko kumele sizifune sizithole. Uma ufuna ikhaya lakini ongalazi kumele ubhekisise ungatholwa ngabantu abafuna ukuhlomula ngawe. Miningi kakhulu iminyaka sasuka kule nkabazwe esiyishoyo. Umuntu akakuphawule lokhu ngoba kukhona abathi sahlangana la eNingizimu bona befika bephuma phesheya.
Sinabo ubufakazi bokuthi abantu bafika kudala la eNingizimu. Engxenyeni ye-Cradle of Humankind, eSterkfontein, kwatholakala amathambo omuntu akhomba ukuthi basebekhona abantu eminyakeni eyizigidi ezintathu ezedlule. Ezintabeni zoKhahlamba kunemidwebo yabaThwa ekhomba ukuthi basebekhona la eNingizimu eminyakeni eyizinkulungwane ezine eyedlule. Wayengakazalwa ngisho uJesu. Abamhlophe-ke bafike zolo lokhu, bethwele imithwalo yabo. Bafika abantu sebezinzile eNingizimu.
Izilimi zesiNtu zingaphansi koMndeni wezilimi zesiNtu. Ngomndeni kuqondwe izilimi ezifanayo ezinezimpawu ezikhombisa ukuthi zidabuka mndenini munye. Ziningi kakhulu lezi zilimi zesiNtu e-Afrika. Maningi amagama afanayo phakathi kwesiZulu nesiSwahili kunaphakathi kwesiZulu nesiNgisi. Maningi amagama afanayo phakathi kwesiZulu nesiSuthu kunaphakathi kwesiZulu nesiSwahili. Maningi amagama afanayo phakathi kwesiZulu nesiXhosa kunaphakathi kwesiZulu nesiSuthu. Izilimi ezisondelene kakhulu nesiZulu isiXhosa, isiSwati nesiNdebele. Sikhona-ke nesiMpondo nesiBhaca, okumanje zisathathwa njengezilimi zesigodi.
Kulezi zilimi zesiNtu sibulindele kakhulu Ubuntu. Kuyihlazwana ukuthola umuntu engenabo Ubuntu. Ubuntu ukwazisa omunye umuntu. Ukwazisa wukuhlonipha nokulondoloza okuyigugu. Umuntu umuntu ngabantu. Uma sesizokwesabana sodwa kusho ukuthi sesiphila ezingeni elingaphansi kobulwane. Asikho isilwane esibulala esinye sisicwiye, sithakathe ngezitho zaso. Ngisho izinja azidlwenguli. Uma ufuna ubuqiniso balokhu shiya ithokazi lenja ulikhulekile, uyoze ubuye lingadlwengulwanga ngezinye izinja. Shiya ingane yakho noninalume uzoyidela inkani. Thina esesiphelelwe Ubuntu siwuhlobo olungebekelwe nja.
Ukuba ngumuntu ebantwini kusho ukuzazisa njengomuntu. Akulula ukuhlonipha umuntu ongazihloniphi yena. Kule nyanga sicela abantu babuyise Ubuntu.
Makhobak@unizulu.ac.za