Isaga sihumusheka ngokwezigaba ezintathu
AKE silunguze embizeni yezaga. Ulimi lwesiZulu lwaziwa ngokugigiyela nokufengqa. Ukugigiyela akukona ukuthathela kepha ukweva kwezindlela nokusabalala kokusebenzisa ulimi. Abantu babuka ukwenzeka kwezinto nsuku zaphela bese beqamba isaga esakhelwe phezu kwaloko kwenzeka okuvamile. Okwenzeka kuphindelela kubukwa njengeqiniso. Babuka ikakhulukazi imvelo bese beqamba isaga esingeguquke leyo mvelo ingakaguquki. Imvelo ayiguquki kalula. Kuphephile ukuqamba isaga ngemvelo kunokusiqamba ngomuntu. Izaga ezisuselwa ekwenzeni koluntu zintekenteke.
Isaga sinamabanga. Elokuqala ukusiqamba ngokwenzekayo. Abantu babuka indlala beyiqhathanisa nenala bathole ukuthi indlala iningi noma ivamile kunenala. Baqamba isaga esithi: “inala kayihambi, kuhamba indlala”. Le nkulumo-buciko ifingqiwe yafengqwa. Isesakhiweni esigxilile nesiqoshiwe, esingaguquki. Nakuba likhona ihabana kule nkulumo-buciko kepha iyiqiniso. Isigaba sesibili ngesencazelo yesaga. Isigaba sesithathu ukusabalala kokusetshenziswa kwaso. Ukusetshenziswa kwaso kuthi ukwedlulela kube seqophelweni lokugigiyela. Indlala seyimele zonke izimo lapho izinto zigqoza khona. Igama inala selimele zonke izimo lapho izinto ziza zithi nikilili noma zithi vu! vu! zencazelo akuwona lo wokungasho lutho kepha osinika isithombe sento eyehla njengemvula.
Isaga sinezithombe eziningi. Indlala isinika isithombe sokweswela. Inala isinika isithombe sokuyinsada nokutitilizwayo. Ukuhamba kuveza isithombe sokuphila kwalezi zimo; indlala nenala. Kusinika isithombe sezinto eziphilayo. Leso sifengqo kuthiwa ukwenzasamuntu. Iyakholeka into eyeyamaniswa nomuntu.
Kulesi saga kunokuqhathanisa. Lokhu kuqhathanisa ngezinto eziphikisanayo kusivezela ukuthi okuphikisanayo kusondelene kangakanani. Uma lesi saga usibhala kanje: Inala kayihambi, kuhamba indlala. Kwakheka ukuxhumana okuyisiphambano. Inala iphambana nendlala ngokwesakhiwo nangencazelo. Kepha iyefana futhi ngokubhaleka. Lokhu kusivezela ukuthi indlala iyingxenye yenala. Amagama anjengobubi nobuhle, ubude nobufishane, impumalanga nentshonalanga, ahlobene. Ubumnyama buyizinga lokukhanya. Awukho umngcele phakathi kobumnyama nokukhanya. Uma ufuna ukuwubona ubohlala uqaphele ukuthi ukukhanya kwemini kuzonqamuka nini bese kuhlwa. Uyolokhu uqhomolozile, kuse. Kuyokuthi zibaba lapho ubumnyama “sebumboza” ukukhanya.
Ngiyasithanda isaga esithi “unonqandela wazi ngokwelelesa”. Ukunqanda ukuvimba. Umuntu ojwayele ukwelelesa uziveza engcono kubantu ngokwenqabela abantu ukuba bavele bemsulwa. Uvamise ukusulela laba abamsulwa ngobuthakathaka bakhe. Abamsulwa basolwa ngokungaziphathi kahle ngenxa yokwendlala kwakhe ulimi oluveza lo ongonanga emubi. Unonqandela iqili. Ukwelelesa kuyamqeqesha abe nolimi oluhle olusheshe luzwakale lulalelwe.
Isaga sinesakhiwo esigxilile esingaguquki. Ngale kokuthi sakhelwe emaqinisweni, sakhiwa ngendlela ezosenza sibe yisimbelambela sento eyamukeleka njengoba injalo. Uma saqambeka ngobudedengu bomqambi sesiyokuba njalo nje njalo. Isaga esithi “amathanga ahlanzela abangenanqolobane”, asiqambekanga ngendlela. Akuwona amathanga ahlanzayo kepha izintanga ezihlanza amathanga. Kulukhuni nokho ukuguqula lesi saga esesamukeleka ngale ndlela olimini. Kuya ngokuthi abantu balusebenzisa kanjani ulimi.Uma ungatshela abantu ukuthi yizulu elinayo, elina imvula, bangakushaya. Bona bathi imvula iyana uma bengashongo ukuthi iyanetha.
Kwaba inhlanhla ukuba kuthiwe: “indlu yegagu iyanetha”. Lokhu kushiwo kumuntu okhulumela futhi novamise ukukhuluma ngezinto ezakhayo kepha uma sekuqondene naye ehluleke. Abanye bathi: “ayingangamlomo”. Lokhu kuchaza ukuthi isaga singafingqwa sibe igama elilodwa. Leli gama linencazelo ebanzi engujuqu. Ezinye izaga zimfishane ngangamagama amabili: “siyibulele siyilindile”, “ukupha ukuzibekela”. Ezinye zimagama mathathu: “kubhulwa olwakwasithutha uphoko”. Ezinye zimagama mane: “akukho luhlanga lwalahlana lodwa”. Kuyenzeka lesi saga sibe magama mathathu; akuluhlanga lwalahlana lodwa. Akulona-ke iqiniso eliphelele ukuthi isaga asiguquki. Sikhumbule ukuthi ulimi lubuye luyifohle imingcele nemithetho.Umbhali wezincwadi Uju Lwezizukulwane;Amagugu Esizwe. Ikheli makhobak@ unizulu.ac.za