‘Isisho siyinkulumo-buciko eyakhelwe ehabeni’
IZISHO zineshwa lokuhlaziywa kabi. Ziyinkulumo-buciko yansuku zonke esiZulwini. Kunezifundiswa eziningi ezichaza izisho njengenkulumo engaphelele. Angazi ukuthi zikuthathaphi loku. Uma sithi: “ukusinisa amahleza” zithi lokhu akuwona umusho ophelele. Ubani owathi sikhuluma ngemisho? Ukusho kungangabi ngumusho kepha kube nencazelo ephelele. Uma ngithi “sibambe elentulo” yikuphi okunye okulindelekile kokuchibiyela lesi sisho?
Isisho inkulumo-buciko eyakhelwe ehabeni. Lobu buciko buyinsakavukela umchilo wesidwaba esiZulwini. Ulimi lwethu luwubusho (idiomatic). Iningi kakhulu inkulumo ejwayelekile, umuntu ahlakaniphela kuyo, ethi lapho ihlaziywa kutholakale ukuthi iyisisho. Umuntu uzalelwa kuyo inkulumo ethi: “ngiphethwe isisu”. Akusona isiZulu ukuthi ngiguliswa isisu. Uyephuza ukubona ukuthi isisho lesi ngoba wavela kukhulunywa kanjalo. Kuyihaba ukuthi isisu sikuphethe sengathi sikuqukulile, usezandleni zaso.
Isisho siyinkulumobuciko egigiyelayo futhi efengqayo. Sigcwele ukusikisela nesingathekiso nokufanisa into nenye. Kepha isifengqo esiningi esishweni ihaba. Ukubamba elentulo kungaphezu kokuzwa ukuthi intulo itheni. Ukubamba ukugoqa iminwe yesandla ihlangane phezu kwaloko okukinatelayo. UMbatha, (2014: 11) ukubamba ukuchaza athi ukuxhakathisa ngesandla. Le ncazelo yokuqala yiyona esobala ekhombisa ukusebenza kolimi okujwayelekile. Izincazelo ezilandelayo kulesi sichazamazwi zinomqondo wesibili wesenzo “bamba”. Lo mqondo wesibili yiwona owakha isisho.
Kuyenzeka isisho sakhelwe phezu kwegama limbe. Izisho ezisuselwa egameni isisu; 1. Ukuhanjiswa isisu kusho ukuthi isisu sihlambulukile, siyakuthuma, uhambe njalo uye ngaphandle. 2. Ukukhishwa isisu kuchaza ukuthi sikukhiphela phandle, uyozikhulula. 3. Ukukhipha isisu kusho ukuhushula (ingane noma okumumethwe ngaphambi kwesikhathi sokuzala) isisu. 4. Ukubamba isisu kusho ukuqala ukukhulelwa. 5. Ukubika isisu kusho ukuvela kubo kwamfana okhulelisile. Igama isisu lilodwa linezincazelo eziningi. Uma liqondiswe ekukhulelweni liyagigiyela.
Ezinye izisho zakhelwe esenzweni. Nazi izibonelo; shaya: 1. Ukushaya ihlombe. Umuntu ongasazi isiZulu angashaya igxalaba esikhundlleni sokubetha izandla. 2. Ukushaya izandla, kusho ukuhlanganisa izandla mawala esinye sishaye esinye. Kumele ngabe kuthiwa ukushayanisa izandla. 3. Ukushaya esentwala kusho ukusutha kakhulu. 4. Ukushaya indlamu kusho ukusina. Leli gama likhombisa ukuthi amaZulu acabanga kanjani.
Kukhona amagama olimini asetshenziselwa izimo ezahlukene. Igama “shaya” limele okuningi ngale kokubetha. Uma ngithi “shaya” sengathi awuzwanga, ngithi “yenza” sengathi awuzwanga. Ukushaya amanzi kungasho ukugeza. Leli gama “shaya” linokugigiyela okuningi. Kuze kube khona nokuthi kukhona umuntu ongushaya.
Siyizixazululo sezinto ezingaqondakali ukuthi zenzeka kanjani. Ubuthongo buyamehlela umuntu, yingakho isiZulu sithi “ngikhwelwe ubuthongo”. Umkhuhlane awaziwa ukuthi ufika nini, yingakho isiZulu sithi “uwile umkhuhlane”. Ukuguliswa ikhanda kubuhlungu ngendlela yokuthi kuyafingqa ukuthi “ngiphethwe ikhanda”.
Isisho siyaba igama elilodwa: Idubukele! Ubonakele! Laduma! Lawa magama asesigabeni sesibili sencazelo. Ukuthi idubukele kushiwo uma kubizwa abantu, ikakhulukazi amadoda, ukuba azodla inyama eseyilungele ukudliwa. Ezinye izimpawu zesisho ukufingqeka kwenkulumo. Ukuthi “ubonakele!” kushiwo amaphisi uma kuvuka ingwe.
Ukusetshenziswa kolimi kuveza usikompilo lwesizwe. EsiZulwini sithi; “ukuzinika ithuba” kunokuthi “ukuthatha ithuba”.
Izisho ziwulimi lokuhlonipha; ukuya ocansini, ukuba sesikhathini, ukuba senyangeni. Kuloko kuhlonipha kuvela izincazelo eziningi zegama. Ukuzithwala kungasho ukuzazisa. Kungasho futhi ukukhulelwa.
Kumele thina bafundisi nababhali sixolise esizweni ngokushumayela ivangeli elingeyilo ngesisho. Isikhathi esiningi isisho siyisibanjalo. Uma ngithi “ukuba yimbuzi yeNdiya” umqondo uphelele lapho. Lesi sisho sichaza umuntu ohlala ndawonye. Ngesikhathi amaNdiya efika la ayezikhuleka izimbuzi zawo. Mhlawumbe manje asisenamqondo kahle ngoba nabantu sebeyazikhuleka izimbuzi zabo.
Izithombe; zidlana imilala. Izinja ezidlana imilala. Isisho sisetshenziswa lapho kungaziwa ukuthi ubani ozonqoba. Banamandla bobabili.
UMakhoba umbhali wezincwadi. Funda Uju Lwezizukulwane.
Ikheli lasemoyeni: makhobak@ unizulu.ac.za