Grabouw se bekende wors
Grabouw-boerewors is een van Suid-Afrika se bekendste vleishandelsmerke. Maar hoe het dit gebeur dat dié slim bemarkingsveldtog in supermarkte se hande beland het?
Dit is nie elke dag dat ’n voormalige President jou bel om oor boerewors te praat nie. “Hallo, mnr. Christie,” sê ’n stem wat dadelik herkenbaar is. Dit was die Nobelpryswenner en oudpres. FW de Klerk. Ek was besig om die storie agter die Suid-Afrikaanse kulinêre ikoon genaamd Grabouw-boerewors te ondersoek. Na aanleiding van ’n gerug dat FW eens ’n aanhanger daarvan was, het ek aan sy stigting geskryf om te vra of hulle kommentaar wou lewer.
Hy wou persoonlik reageer. “Ek het so tien jaar lank ’n vakansiehuis op Hermanus gehad het,” vertel FW. “Elke keer as ek van Kaapstad af soontoe gery het, het ek by die Sentraal-slaghuis op Grabouw stilgehou vir my vleisbenodigdhede, onder meer ’n stewige voorraad Grabouwboerewors, wat baie spesiaal was. Dit was ongelooflik smaaklik.”
Ek wou die ware afkoms van Grabouwboerewors vasstel omdat die produkte in die groot supermarkte wat as “Grabouwboerewors” gemerk is, volgens die verpakking nêrens naby Grabouw vervaardig is nie en klaarblyklik ook nie volgens die oorspronklike resep nie. Hoe het die goeie naam so ver verwyderd geraak van die oorspronklike?
Grabouw is ’ n landboudorpie in die Overberg. Daar is vier slaghuise, maar die prominentste een is die Grabouw Slaghuis in die hoofstraat. Dié slaghuis – beweer die vrou agter die kasregister – verkoop steeds die oorspronklike produk.
Die slaghuis behoort vandag aan mnr. Louis Nieuwoudt en sy seun, Marais. Die Nieuwoudts het die onderneming by Kolossus gekoop nadat die maatskappy in die 1990’s bankrot gespeel het. Kolossus het voorheen handel gedryf as Vleissentraal, wat in 1981 die slaghuis en verskeie ander bates by die Swanepoel-familie gekoop het. “(Mnr.) Deon Swanepoel is die regte ou om mee te praat. Sy pa was die eerste een wat Grabouw-boerewors gemaak het,” sê Louis.
Ek het Louis gevra of die boerewors in sy slaghuis wat as “oorspronklike” Grabouw-boerewors verkoop word, steeds dieselfde produk is wat die dorp ’n mate van nasionale beroemdheid besorg het. “Ja, ’n man genaamd Pieter Wasserman het die boerewors vir die Swanepoels gemaak. Hy het by die maatskappy gebly toe dit van hande verwissel het, ook toe my pa dit gekoop het. So, ja, die Grabouw-boerewors wat ons verkoop, sluit die oorspronklike mengsel van vleis en speserye in,” sê Louis
GEHEIM LÊ IN AKKERS
“Niemand maak Grabouw-boerewors soos ons dit destyds gemaak het nie, veral nie die supermarkte nie. Die rede is eenvoudig. Ons het ons eie varke vir twee tot drie maande voor hulle geslag is, op akkers vetgevoer. Dit het die vleis ’n sekere olierigheid gegee; ’n smaak wat saam met ons spesiale speserymengsel en produksiemetode vir die unieke geur van Grabouw-boerewors gesorg het,” sê Deon.
Die Swanepoel-verbintenis met Grabouw strek oor meer as 160 jaar, tot by mnr. Pieter Andries Swanepoel wat ’n plaas genaamd Oudebrug in die distrik Caledon besit het. In die middel 1940’s het Deon se pa, Jacobus (alombekend as Oom Jak), Elgin Meat Supply, Grabouw se eerste slaghuis, in vennootskap met sy swaer, mnr. Paul Etzebeth, begin. Van Oom Jak en sy vrou, Bonnie, se ses kinders het net twee seuns, Johan en Deon, belangstelling in die familie-onderneming getoon en onderskeidelik in 1971 en 1976 aangesluit.
Daar was geen elektrisiteit nie. Dus is die karkasse by kerslig met die hand gesaag, elke dag van 03:00 af.
Deon het tydens sy skoolvakansies geleer hoe om Grabouw-boerewors te maak. “Ons het een vierkantige paraffienblik propvol gemaalde koljander, konfytflesse vol swartpeper en kleiner hoeveelhede neutmuskaat en naeltjies gevat. Alles is dan gemeng met groot hoeveelhede vark- en beesvleis, saam met growwe sout en druiwe-asyn.”
Net soos die speserymengsel, moes die kombinasie van varkvleis en spek reg wees, asook die verhouding daarvan teenoor die beesvleis. “Dit was belangrik om die speserye en vloeistowwe in te meng wanneer die vleis in blokkies gesny was, voor dit gemaal word, sodat die geurmiddels egalig versprei kon word. Sodra die vleis gemaal is, het ons dit met ons hande deurgewerk, maar net een
keer. Sodoende het jy daardie growwigheid behou waarvan mense in boerewors hou.”
NA-APERS
Grabouw-boerewors het gewilder geraak en teen die laat 1970’s was dit in Kaapstad beskikbaar. Die aanvraag het aanhou gestyg totdat dit moeilik geword het om by te bly. “Om die integriteit van ons produk te beskerm, het ek in 1981 aansoek gedoen om die naam as ’n handelsmerk te registreer. Dit was deels geslaag, want volgens die wet kan jy nie ’n monopolie op ’n pleknaam bekom nie. In praktyk het dit beteken ons was teen ander produsente in Grabouw beskerm, maar nêrens anders nie,” sê Deon.
Na-apers was nie die enigste bedreiging nie. Kafee-eienaars het in hul eie motors opgedaag om hul bestellings af te haal en het die boerewors dan sommer in hul kattebak gesit en só die koelketting verbreek.
Om dié gehaltebeheerprobleme aan te pak, het hy ’n klein, maar moderne fabriek gebou en ’n behoorlike verspreidingstelsel begin. In 1981 het Deon die tweede private slagplaas in die land gebou omdat die geskiedkundige dorpslagplase nie met die toenemend puntenerige higiënestandaarde van die Vleisraad kon byhou nie.
Later het Shoprite Checkers Deon met ’n aanbod genader: Hy kon hul alleenverskaffer word, maar dan moes hy preserveermiddels byvoeg. Hy sê hy het ’n potensieel winsgewende transaksie geweier om die wors se smaak te beskerm.
Nie lank daarna nie het Deon ’n 100%-aandeel in Elgin Slagterye aan Vleissentraal verkoop. Die bedoeling was nie om die handelsmerk vir Grabouwboerewors ook te verkoop nie, maar hy het dit per ongeluk gedoen. Hy sê hy het egter nooit die resep weggegee nie.
Vleissentraal en later Kolossus het ander afsetpunte ook begin toelaat om die naam Grabouw-boerewors te gebruik en in die proses alle gehaltebeheer verloor.
“Toe raak dit ’n geskarrel. Elke tweede speseryverkoper het mengsels genaamd Grabouw-boerewors aan kettingwinkelg-roepe en slaghuise regoor die land verkoop. Om die naam so te sien versprei, was hartseer, maar ook vleiend,” sê Deon.
In 2007 het die Nieuwoudts hom genader om inligting te verskaf ten einde die handelsmerk te hernieu. Hy het ’n brief van Adams & Adams-prokureurs in Pretoria ontvang waarin hulle gesê het die handelsmerk het in 2006 verval en dat “ons firma op 17 Maart 2006 aansoek gedoen het om die Grabouw-boereworshandelsmerk in die naam van Shoprite Checkers (Edms.) Bpk. te registreer”.
Uiteindelik kon Shoprite Checkers ook nie die handelsmerk registreer nie.
Dít is hoekom elke Jan Rap en sy maat vandag Grabouw-boerewors verkoop.
En hoe voel Deon? “Vleisprodukte in die algemeen het agteruitgegaan omdat vandag se groothandelstelsel beteken slagters kies nie meer hul diere regstreeks by boere uit nie. In daardie opsig was die ware Grabouw-boerewors werklik ’n produk van sy plek en tyd.”