Vermy mensgemaakte droogtes op weiveld
Veeboere kan nie die weer beheer nie, maar hulle kan in ’n groot mate die doeltreffendheid van reënval op hul plaas verbeter deur weiveld reg te bestuur. Só kan hulle die impak van droogtes versag.
Vee- en wildboerderye is lankal nie meer ondernemings wat bloot deur oorlewering van geslag tot geslag oorgedra word nie. Met die snel veranderende tegnologie, produksieverwagtinge en ekonomiese druk het veeboerdery en weidingbestuur oor die afgelope dekade of twee tot ’n sensitiewe wetenskap en onderneming ontwikkel.
Dit gaan nie meer net oor hoeveel beeste of skape die veeboer aanhou nie, maar hoeveel vleis of wol per hektaar geproduseer word – uiteindelik hoeveel rand en sent wins per hektaar gemaak word.
Die makroklimaat (reënval, sonlig, temperatuur, wind en ryp) en die grondtipe wat ’n gebied kenmerk, is hulpbronne waaraan daar op kort termyn nie veel verander kan word nie, maar kennis oor dié hulpbronne is vir die veeboer noodsaaklik om die potensiaal en beperkings van die weiveld en gevolglik die boerdery te kan vasstel.
Daarteenoor kan die mikroklimaat (die doeltreffendheid van die reënval) in ’n groot mate deur die boer self verander of beïnvloed word. Die mikroklimaat is baie nou gekoppel aan die veldtoestand. Die veeboer kan dus regstreeks verantwoordelik gehou word vir mensgemaakte droogtes indien hy sy weiveld verkeerd bestuur en dit tot agteruitgang lei.
Dit is daarom noodsaaklik dat wanneer reën val, wat die beperkende omgewingsfaktor is wat plantproduksie bepaal of beïnvloed, dit so doeltreffend moontlik deur die regte plante in diereproduksie omgeskakel word. Dit moet uiteindelik in rand en sent verreken word. Daar-
voor moet die veeboer die weiplante op sy plaas ken ten einde die toestand of gesondheid waarin sy veld verkeer, te kan vasstel.
EVALUEER DIE VELD
Voordat ’n mens aan enige veldbestuurstelsel kan dink of dit toepas, moet jy eers die toestand waarin die weiveld verkeer, evalueer. Die veldtoestand is weer ’n aanduiding van die weidingkapasiteit, dus die aantal diere wat op die plaas aangehou kan word.
Die beste, algemeenste en wetenskaplikste kriterium wat vir die kwantifisering van veldtoestand gebruik kan word, is die spesie- of botaniese samestelling van die plantegroei. Gewoonlik word ’n waarde aan elke plantspesie toegeken. Dit word saamgestel uit ’n waarde vir die ekologiese toestand waarin die spesie hom bevind, sy voedingswaarde of smaaklikheid en produksie.
Hierdie totale telling vir ál die spesiewaardes word dan weer gemeet teenoor die waardes van ’n veldverwysingspunt (die ideale situasie vir daardie spesifieke plantegroei-eenheid of habitat). Die veldtoestand en weidingkapasiteit van so ’n verwysingspunt is gewoonlik bekend of kan by ’n weidingkundige verkry word.
Deur die opnamewaardes in verband te bring met dié van die veldverwysingspunt, kan die aantal diere wat op lang termyn op die plaas aangehou kan word sonder om veldagteruitgang te veroorsaak, vasgestel word. Dié langtermynweidingkapasiteitswaardes moet as vaste norme gesien word, maar weens die seisoenale reënvalvariasie, wat ’n normale verskynsel is, behoort die weidingkapasiteit van tyd tot tyd vir die kort termyn aangepas te word.
Die beste raad is om steeds ’n konserwatiewe veebelading op die plaas te handhaaf, met ander woorde hou dieregetalle onder die langtermyn-weidingkapasiteit vir die plaas of gebied.
VOLHOUBAARHEID
Dit is dikwels baie moeiliker om ’n besluit ten opsigte van weiveld te neem as oor ander aspekte van die boerdery. Dit is omdat die toestand of gesondheid van die veld deur ’n komplekse groep faktore beïnvloed word, soos die klimaat, grond, plantegroei, diere, ekonomie en die impak van die boer as bestuurder.
Die veeboer moet kennis dra van ál hierdie komponente en die interaksies daarvan ten einde die weiding-ekostelsel volhoubaar te laat funksioneer, maar die groot omgewingsverskille wat van plaas tot plaas bestaan, beklemtoon hoe moeilik ’n studie van weivelddinamika werklik is.
Anders as met akkerbou, waar resultate relatief vinnig waargeneem word, kan ’n verkeerde besluit met betrekking tot weiveld baie jare duur om reg te stel.
Suid-Afrika se klimaat is oorheersend semi-aried, met ’n gemiddelde reënval van 475 mm per jaar, vergeleke met ’n wêreldgemiddelde van 860 mm. Boonop ontvang ongeveer 65% van die land se weiveldgebiede minder as 500 mm reën per jaar. Daar is droogtes meer die reël as die uitsondering.
Een van die belangrikste beginsels van volhoubare weidingproduksie in dié droë en halfdroë gebiede, is doeltreffende, volhoubare grondwaterbestuur. Dit berus op die beginsel dat die lae en wisselvallige reënval optimaal deur die regte plante benut moet word. Die belangrikheid van ’n optimale plantbedekking kan nie oorbeklemtoon word nie. Dit is een van die belangrikste faktore wat afloopen grondverliese beïnvloed en wat deur die mens beheer kan word.
Weens veldagteruitgang kan die persentasie van die jaarlikse afloop toeneem van 3,5% tot 8,7% van die jaarlikse neerslag. Die toename in oppervlakafloop en sedimentverlies verhoog droogterisiko’s en werk “mensgemaakte droogtes” in die hand. Veld in ’n swak toestand is gevolglik ook meer droogtesensitief.
’n Mens moet goed wees vir jou medemens, maar elke boer moet sorg dat hy elke druppel water op sy eie plaas hou en nie laat afloop na sy buurman nie.
PRODUKSIEPOTENSIAAL
Die produksiepotensiaal van weiveld kan vanweë groot seisoenale reënvalskommelinge baie tussen en binne seisoene wissel. Die handhawing van ’n konserwatiewe veebelading op lang termyn word aanbeveel. Die toestand waarin die veld verkeer, het ook ’n groot invloed. Veld in ’n goeie toestand kan tot drie keer meer droëmateriaal (DM) produseer as veld in ’n swak toestand, om nie te praat van die beter voedingswaarde daarvan nie.
Die besonder hoë bogrondse produksie wat met veld in ’n goeie toestand gepaardgaan, kan grootliks aan die hoër wortelgewig toegeskryf word, wat water en voedingstowwe doeltreffender uit die grond opneem.
Die gemiddelde seisoenale wortelgewig van gras in veld in ’n goeie toestand is deur navorsing oor ’n tydperk van 37 jaar op 2 341 kg/ha vasgestel (in die sentrale grasveldgebied). Op veld in ’n swak toestand is dit slegs 615 kg/ha (vanaf veld in ’n swak toestand verkry) ( ).
Die bogrondse produksiepotensiaal van dieselfde veld in ’n goeie toestand kan vanweë die seisoensvariasie in reënval van 2 678 kg tot 813 kg DM per hektaar wissel. Indien die veld egter in ’n swak toestand verkeer, sal die bogrondse DM-produksie slegs van 889 kg tot 70 kg/ ha per jaar wissel.
Wortelproduksie is dus heelwat sensitiewer vir veldagteruitgang as die bogrondse plantdele. In die sentrale grasveldgebied, byvoorbeeld, was die afname in bogrondse produksie weens veldagteruitgang op lang termyn slegs 1 646 kg/ha, teenoor ’n verlies van 2 235 kg/ha in wortelgewig. In die droë, sentrale grasveldgebied kom daar dus baie meer wortels (op ’n droëgewigbasis) voor as bogrondse produksie.
In natter gebiede beweeg hierdie twee komponente nader aan mekaar. In natter dele is dit dus nie nodig vir die plant om water dieper in die grondprofiel te gaan onttrek nie. ’n Diep, verspreide wortelstelsel hou wel voordele vir die plant in deurdat dit in droogtetye dieperliggende grondwater kan onttrek. Hoe droër ’n gebied is, hoe meer wortels (op droëgewigbasis) is daar in verhouding tot die bogrondse materiaal by weiplante.
BESTE WATERVERBRUIK
Waterverbruiksdoeltreffendheid (WVD), met ander woorde hoe doeltreffend wa- ter in DM omgeskakel word, is drie keer hoër by veld in ’n goeie toestand as waar die veld swak is. Veld in ’n goeie toestand genereer in die sentrale grasveldgebied 2,5 kg DM per hektaar vir elke mm water verbruik, teenoor slegs 0,78 kg DM per mm water verbruik by veld in ’n swak toestand.
Hierdie swakker WVD kan grootliks toegeskryf word aan die laer wortelgewig en die swakker verspreiding van die wortels, wat nie in staat is om water en plantvoedingstowwe doeltreffend uit die grond op te neem nie. Veeboere met veld wat in ’n swak toestand is, skep gevolglik hul eie droogtes. Die WVD kan as ’n goeie indikator van ’n ekostelsel se produktiwiteit en gevolglik weidingkapasiteit beskou word.
WEIDINGKAPASITEIT
Weidingkapasiteit is ’n begrip wat die potensiaal van ’n plaas of ’n kamp aandui, dus hoeveel diere daarop aangehou kan word. Daarteenoor is veebelading die aantal diere wat die boer op die plaas in ’n kamp aanhou, met ander woorde sy skatting van die veld se potensiaal. Vir volhoubare diereproduksie moet dié begrippe saam in ag geneem word.
Veebelading is dié veranderlike aspek waaroor die veeboer regstreeks beheer het en wat die grootste uitwerking het op die beperking van die omgewingsrisiko’s, die langtermyn-plantegroeisamestelling, diereprestasie en die ekonomiese voordele vir die boer. Navorsing bewys onteenseglik dat daar geen ekonomiese en ekologiese regverdiging vir oorbelading op lang termyn bestaan nie, hoewel dit op kort termyn voordelig kan wees.
Die kans op konstante voervloei met veld wat in ’n swak toestand is, is feitlik nul. Dit hou geweldige bestuursrisiko’s vir die veeboer in. Die ondoeltreffende omskakeling van reënval in plantproduksie deur swak veld dra ook by tot die verhoogde intensiteit en voorkoms van seisoenale droogtes, wat bestuur in werklike rampdroogtetoestande geweldig ingewikkeld maak.
Volhoubare diereproduksie en maksimum inkomste per eenheid water is slegs haalbaar vanaf weiveld wat in ’n produktiewe en stabiele toestand verkeer. Byvoorbeeld, die inkomste vanaf vleisbeeste (speenkalfstelsel@R2 000 brutomarge per grootvee-eenheid, 80% speenpersentasie) in die halfdroë, sentrale grasveld behoort 69c per mm reënval verbruik (R383 per hektaar) te wees indien die veld in ’n goeie toestand verkeer. Op veld in ’n swak toestand is dit slegs 18c per mm reënval verbruik (R103 per hektaar).
Wat wolskape betref, behoort hulle R1,23 per mm reënval verbruik (R690 per hektaar) te genereer op veld in ’n goeie toestand (@R600 bruto marge per kleinvee-eenheid, 100% speenpersentasie), teenoor slegs 33c per mm (R186 per hektaar) vanaf veld in ’n swak toestand.
WORTELSTELSEL
Soos wat die toestand of gesondheid van weiveld verbeter, gaan dit ook gepaard met ’n dieper en beter verspreide wortelstelsel. Byvoorbeeld, in veld in ’n goeie toestand kom 21% van die graswortels in die eerste 50 mm van die grond voor. In swak veld is dit 44%. Die meeste graswor-
DIT IS NIE DIE GROOTTE VAN ’N PLAAS WAT BEPAAL OF DIT ’N EKONOMIESE EENHEID IS NIE, MAAR DIE TOESTAND WAARIN DIE WEIVELD IS.
tels by veld in ’n goeie toestand word tot op 300 mm diep aangetref, wat 88% van die totale wortelgewig is.
Die oppervlakkiger wortelverspreiding by veld in ’n swak toestand bring mee dat dié plante grootliks op oorlewing ingestel is. Die pionierplante kan gevolglik vinnig reageer op ’n reënbui, maar ongelukkig is dit van korte duur en kan dit nie dieper geleë grondwater onttrek nie. Daarteenoor is die klimaksplante (goeie veld) daarop ingestel om ’n konstante produksie te handhaaf – daarom die dieper en beter verspreide wortelstelsel.
Hoewel die grootste persentasie graswortels by veld in ’n goeie toestand in die eerste 300 mm aangetref word en grootliks vir produksie verantwoordelik is, moet die waarde van die 12% wortels wat dieper as dit is en vir oorlewing verantwoordelik is, nie onderskat word nie. Daar is bewyse dat die dieper verspreide wortels doeltreffender per gewigseenheid is as die oppervlakkige wortels.
Uit bogenoemde is dit te verstane waarom veld in ’n goeie toestand danksy die benutting van oppervlakkige én dieper grondwater droogtes beter kan hanteer en ’n meer konstante en hoër produksie kan handhaaf. Die hoër wortelgewig en beter verspreide wortelstelsels wat by sulke veld voorkom, het ’n groeikragtiger plant tot gevolg, daarom die beter weidingkapasiteit van sulke veld.
Die veeboer besit tog die hele grondprofiel op sy plaas. Waarom net op die bolaag boer en swak veld hê? Met die geweldige styging in koste moet die veeboer alles uit die natuurlike hulpbronne probeer verhaal sonder om dit te laat agteruitgaan.
Wortelgroei vind grootliks plaas in tye wanneer die bogrondse dele dormant is. Wortelgroei is gevolglik negatief gekorreleer met bogrondse groei by grasse. Aangesien die ondergrondse ontwikkeling tweede in die ry staan vir die beskikbaarheid van groeireserwes, word die groot impak wat oorbenutting (weens tydsduur en nie noodwendig veegetalle nie) van die bogrondse groei op die hele weidingekostelsel het, nie altyd deur boere besef nie. Vir weiplante met ’n swak ontwikkelde wortelstelsel in droë gebiede met wisselvallige reënval hou dit ’n groter risiko in om nie te oorleef nie.
In ’n veldbenuttingstelsel moet voldoende rus ingebou word vir die smaakliker plante wat die strafste ontblaar word sodat hulle hul mededingingsvermoë vir water en voedingstowwe teenoor die onsmaaklike plante kan behou. Indien nie, loop so ’n stelsel die gevaar van ’n spesieverandering, wat later nie volhoubare diereproduksie kan verseker nie.
Wortelontwikkeling is ook sensitiewer vir veldagteruitgang as die bogrondse dele. Die lae wortelgewig wat met velddegradasie gepaardgaan, is ’n bron van kommer omdat die aanvulling van organiese materiaal (humus) tot die grond slegs kan plaasvind deur wortelafsterwing. Hierdie stadige aanvulling van organiese materiaal in swak veld verklaar waarom weiveld, wanneer dit eers ’n sekere drempelwaare van agteruitgang bereik het, lank duur om te herstel.
SAMEVATTING
Die doeltreffendheid, kostedoeltreffendheid en risiko waarmee reënval sonder die agteruitgang van die hulpbronne deur weiplante in DM en uiteindelik in bruto boerdery-inkomste omgeskakel word, vorm die kern van die volhoubaarheid van die weiding-ekostelsel.
Teoreties is die grootte van ’n veeplaas met veld in ’n swak toestand dus baie kleiner as wat dit kan wees. Hierdie verkleining van die oppervlakte sluit volgens wortelstudieresultate ook die gronddiepte in. ’n Boer wie se veld agteruitgaan, boer gevolglik slegs op die bogrond, terwyl die dieper beskikbare grond vir die berging van grondwater onbenut lê. Met weiveld in ’n goeie toestand word die volle spektrum van die grond as natuurlike hulpbron dus benut.Dit is dus nie die grootte van ’n plaas wat bepaal of dit ’n ekonomiese eenheid is nie, maar die toestand waarin die weiveld is.
Die mens het ’n verbysterende verskeidenheid krisisse op sy kerfstok weens pogings om die omgewing na sy wens te manipuleer. Die kort en lank is dus: Boer sover moontlik sáám met die natuur.