Teel jou eie ramme – teen geen koste
’n Staatsveearts verduidelik sy maklike stelsel om ramme op jou plaas te teel en só jou risiko te verlaag, speenpersentasie te verbeter en siektes en vrektes te voorkom.
In ekstensiewe veeboerdery is daar min geleenthede om die omgewing te bestuur, daarom moet boere diere teel of selekteer wat by die omgewing pas. Só sê dr. Johan van Rooyen, staatsveearts belas met opleiding en navorsing by die Landboukollege Grootfontein in die Oos-Kaap.
In ’n ekstensiewe omgewing moet vee die hulpbronne tot die maksimum ge- bruik en koste soveel moontlik beperk. Dit moet ook aan die vyf beginsels vir volhoubaarheid voldoen:
■ Lewensvatbaarheid: ’n Gunstige inkomstevloei wat wins bo uitgawes verseker. ■ Aanvaarding: Boerderymetodes wat vir boere asook verbruikers aanvaarbaar is.
■ Produktiwiteit: Die maksimum benutting van die omgewing se hulpbronne.
Risikovermindering: Boerderymetodes wat potensiële gevare betyds identifiseer en bestuur. Beskerming: Die handhawing van biodiversiteit, grond, minerale, water en stikstofsiklusse. ’n Geslote kudde verminder risiko’s, maar wat van die vier ander beginsels? Net as die produksiestelsel en veral die genotipe van plaasdiere dit toelaat, kan produksiemiddele, soos energie, voer en arbeid, verminder word. Die huidige stelsels in stoetteling toets dikwels nie stoetdiere in ekstensiewe toestande nie, dus hou dit ’n bedreiging in as ’n boer nuwe teelmateriaal wil koop, sê Johan.
Stoetdiere kry onbeperkte hoeveelhede voer en antibiotika, en middels teen wurms en parasiete word vrylik gebruik. Hulle word dikwels in ’n beskermde omgewing aangehou en fyn dopgehou. Vrugbaarheid word gemanipuleer en produksie word met aanvullings bestuur. Dit is nie gewaarborg dat ’n ram of bul en sy nageslag die mas sal opkom in ekstensiewe toestande nie.
As diere wat in intensiewe stelsels geteel is, in ’n ekstensiewe omgewing met beperkte bronne beland, vaar hulle swak. Diere wat vir die maksimum groei, wol- of vleisproduksie geteel is, sukkel om biologiese uitdagings, soos parasiete, af te weer as hulpbronne skraps is. As voedingstowwe grootliks vir produksie aangewend moet word, bereik minder voedingstowwe die immuunstelsel.
’n Veeboer moet dus aan genotipe aandag gee as hy ’n volhoubare, ekstensiewe kudde wil vestig wat by die omgewing aangepas is.
ALTERNATIEWE TOETSSTELSEL
Veeboere hou in die algemeen nie van prestasietoetsing en die byhou van aante- keninge nie. Hulle verkies om vee met die hand-en-oog-metode te selekteer. Tydens prestasietoetsing word ’n groep diere van die begin tot die einde geëvalueer en ’n seleksie-indeks word aan die einde van die toets opgestel wat op die prestasiesyfers gegrond is.
Johan het ’n alternatiewe stelsel ontwikkel wat hy al meer as ’n dekade lank op skaapplase toepas. Ongenommerde ooie bly vir 35 dae by ramme en word dan vir dragtigheid geskandeer. Ooie wat met meerlinge dragtig is, word dan apart gehou van ooie wat met eenlinge dragtig is. Hulle lam ook in dié groep. Die nominale geboortedatum is die middel van die week waarin die meeste ooie lam (gewoonlik week twee van die lamtydperk wat oor vyf weke strek).
Eenlinge en meerlinge bly steeds afsonderlik. Alle ramlammers word 42 dae ná die nominale datum geweeg om hul gewig op 40 dae te bepaal. Skryf dit op ’n oorplaatjie of op die dier se rug. Bereken die gemiddelde gewig op papier of met die rekenaar.
Al die rammetjies wat swaarder as die gemiddelde gewig weeg en sonder ooglopende foute is, soos geen pigment om die oë, te veel kleur, ’n kort of ’n lang onderkaak of ’n swak bouvorm, kry genommerde oorplaatjies. Teken elke lam se gewig teenoor sy nommer aan. Só word elke groep se lammers net binne die groep met mekaar vergelyk.
Weeg die genommerde ramlammers ná nog 60 dae (dus op 100 dae oud). Lammers bo die gemiddelde gewig behou hul oorplaatjies. Haal die lammers wie se gewig ondergemiddeld is, wat siek is of wat prulfoute het, se oorplaatjies af. Sowat 25% van die ramlammers bly oor.
Speen rammetjies so gou as moontlik ná die tweede keer se weeg sodat hulle nie die ooie dek nie. Neem hulle na die kamp met die swakste weiding en moenie teenparasietmiddels of byvoeding gee nie, tensy hulle ’n bepaalde tekort het wat hul welsyn, groei of prestasie benadeel. Gee slegs noodsaaklike inentings. Haal die lammers uit wat behandeling of voeding benodig. Pas die vyfpuntkontrole toe: Neus (vir neuswurm). Oogslymvlies (vir bloedarmoede weens haarwurms). Kwakkeel (bloedsuiende wurms of lewerslak). Kondisietelling (vir wurms wat ’n verlies aan kondisie veroorsaak). Vuil broeke of miskloste (vir wurms wat diarree veroorsaak). Lammers wat nie die ondersoek slaag nie, moet uitgeskot word. Ondersoek ook vir bosluise en prul lammers wat buitengewoon baie bosluise het.
Aanvanklik het baie lammers die eerste 200 dae ná speentyd die toets gedop, maar deur die jare het hulle minder geword en in sommige kuddes feitlik verdwyn.
Johan weeg die skape weer as hulle 300 dae oud is. Hou die ramme wat bogemiddeld weeg. Haal die ander se oorplaatjies af (hulle kan afgerond en verkoop word).
Tekendierammewatjyhou,seskrotum-
omvang of testikelvolume aan. Net sowat 10% van die ramme bly hoor. Bereken ’n seleksie-indeks (40 dae-gewigindeks + 100 dae-gewigindeks + 300 daegewigindeks + 2 x die skrotumomvang/ teelbalvolume-indeks) gedeel deur 5.
Plaas die ramme in rangorde van die hoogste syfer tot die laagste. Die kritieke beoordeling lê by die skrotumomvang. Sowat 5% bly oor.
Doen hand-en-oog-seleksie op die ramme. Laat toets dan die wol. Die ramme wat die laaste toetse slaag, is die vervangingsramme.
Met dié stelsel wen die boer op grond van gehalte, parasietverdraagsaamheid en lewensvatbaarheid. Wurmbesmettings, bosluise, swak lammers en vrektes in die boerdery het opmerklik verminder.
RAMME VAN GEHALTE
Woleienskappe is hoogs oorerflik. Selekteer ooie deur die ooie wat nie dragtig is as hulle geskandeer word nie, uit te skot. Seleksie vir teelbalgrootte by ramme dra baie by tot die verbetering van die ooikudde se vrugbaarheid.
Hoewel die twee- en drielinge aanvank- lik apart getoets is, is hulle teen die derde fase by die eenlinge gevoeg.
Later is ál die rammetjies van die begin af saam geëvalueer omdat meerlinglammers meerderwaardige ma’s het en die genetiese potensiaal het om dieselfde gewig as die eenlinge te bereik.
Inteling kan ’n beswaar teen dié stelsel wees, maar teen ’n inteelwaarde van 0,65% per jaar (in ’n kudde van 1 000 ooie en 20 ramme) sal dit 18 jaar duur om ’n probleem te word.
Volgens Johan was boere in hul skik oor die besparing op ramkoste. Voorheen het hulle 2% tot 3% ramme gekoop teen pryse wat tipies vier tot tien keer hul slaggewig is. Ramme wat vir meer as 30 jaar in ’n geslote kudde van die Coetzee-broers van Steynsburg vir vrugbaarheid geselekteer is. Seleksie vir teelbalgrootte by ramme dra baie tot die verbetering van die ooikudde se vrugbaarheid by.
In die Karoo word ’n ram gewoonlik ná vyf jaar uitgeskot weens tandeprobleme. Hy dek dus vir vier seisoene. Teen 50 ooie per ram teel ’n ram dus ongeveer 200 lammers in sy leeftyd as daar een lamtyd per jaar is. Die ramkoste per lam is dus 2% van die slaggewig. Merinoramme verdien ook ’n wolinkomste.
Boere wat hul eie ramme volgens Johan se stelsel teel, wen verder, want ná vyf jaar verkoop hulle swaar ramme as slaggoed. Die ram kos hulle dan eintlik niks, want daar is nie rente op ’n koopsom betrokke nie. ’n Geslote kudde verlaag dus ’n boer se risiko’s, die speenpersentasie styg en die vrektes en siektes neem af.
“Die handhawing van ’n geslote kudde en die handhawing van biosekerheid verbeter sy volhoubaarheid verder. Hoewel wins net een van die pilare van volhoubaarheid is, is dit waarskynlik die belangrikste rede waarom ’n geslote kudde aangemoedig moet word om kleinveeboere se voortbestaan te verseker.”
AS DIERE WAT IN INTENSIEWE STELSELS GETEEL IS, IN ’N EKSTENSIEWE OMGEWING MET BEPERKTE BRONNE BELAND, VAAR HULLE SWAK.