Werk versigtig met gebrande veld
Die halfdroë grasveldgebiede van Suid-Afrika loop gereeld in die winter onder brande deur. Veld wat gebrand het, benodig veel langer rus as wat die meeste boere dink. Hier is raad oor hoe om sulke veld te bestuur.
Die probleem van wegholveldbrande raak onverklaarbaar jaarliks al hoe erger. Veeboere sit gewoonlik met hul hande in hul hare omdat sulke brande grootskaalse weidingsverliese en gevolglik ingewikkelde voervloeibepanning veroorsaak.
Heelwat navorsing oor brande is die afgelope sowat tien jaar in die halfdroë grasveldgebiede gedoen ( TABEL op bl. 59). Hierdie inligting kan as riglyne dien vir veldherstel ná so ’n brand in dié gebiede.
UITWERKING OP PLANTE, GROND
Die pynlike gevoel wat die veeboer tydens ’n veldbrand beetpak, behoort ook ondervind te word wanneer hy of sy gebrande veld te gou bewei. Ekologies gesproke is dit sekerlik dié verkeerdste ding om in die droë en halfdroë gebiede van Suid-Afrika te doen. Dit skuif jou weiveldprobleme net aan en kan dit selfs vererger. Die veeboer in hierdie gebiede moet besef dat die weiplant ernstig bena- deel is deur die vuur, wat ’n drastiese ontblaringsmetode is. Daarom het die plant goeie behandeling nodig.
Daar is duidelik getoon dat ’n geweldige afname (soveel as 40%) in basale bedekking een jaar ná ’n brand voorkom. Selfs ná twee jaar van onttrekking van beweiding was die bedekking in sekere dele steeds 16% tot 18% laer as by ongebrande veld.
Die belangrikste rede vir die laer basale bedekking is omdat dele van die graspol (lote of die groeipunt) totaal doodgebrand is deur die vuur. Dit is gewoonlik die kern van die graspol wat die grootste brandskade ondervind, want dit is waar die vuur se intensiteit die hoogste is.
Hierdie laer bedekking verlaag nie net die plantproduksie nie, maar bring ook mee dat waterafloop toeneem en die hele waterbalans in die grond nadelig geraak word. Gronderosie kan ook voorkom. Verder is die verdampingstempo vanaf gebrande veld hoog en goeie beskerming van die grondoppervlak is noodsaaklik.
Dit is gewoonlik die groot graspolle wat die meeste weens brandskade afsterf. Dié groot polle is gewoonlik ongelukkig die klimaksgrasse, soos rooigras ( Themeda triandra), vingergras ( Digitaria eriantha) en terpentyngras ( Cymbopogon pospischilii) wat ’n belangrike rol in die dier se voeding speel en gunstig vir die veldtoestand is.
Dit was ook opvallend dat pioniergrasse, soos elsgras ( Micochloa caffra), kruipwortelsaadgras ( Tragus koelerioides), en eenjarige kruide weens die brand ingekom het. Die subklimaksgras kleinvinger ( Digitaria argyrograpta) vermeerder ook ná ’n brand ten koste van rooigras. Hierdie veranderings in spesiesamestelling verlaag die veldtoestand en weidingkapasiteit aansienlik.
Die vuurbestandheid van soet- en suurveld moenie met mekaar verwar word nie. In die suurveld, waar reënval nie die beperkende faktor is wat plantproduksie bepaal of beïnvloed nie, word ’n digter grasbedekking met kleiner en korter graspolle (hoër basale bedekking en digtheid) aangetref, teenoor die yler, enkelstandige graspolle wat hoër groei in die droër dele. Dit is kalsium in die grond wat grootliks vir planthoogte verantwoordelik is en in ’n groot mate weens die hoër reënval in die suurvelddele uit die grond geloog is.
Hierdie groter alleenstaande en hoër
graspolle in droër weivelddele veroor- saak ’n meer gekonsentreerde vuur per graspol, wat tot die grootskaalse afsterwing van die groeipunte van polle lei.
Daarteenoor is die brandskade aan grasse in suurvelddele nie so intens per graspol nie. Brande kan dié weiveld se gehalte self verbeter deurdat van onsmaaklike of opgehoopte plantmateriaal ontslae geraak word.
’n Aspek wat egter nie uit die oog verloor moet word nie, is dat in die suurder dele die indringerplant Seriphium plumosum, ook bekend as slangbos, vaalbos of bankrotbos, geweldig toeneem ná ’n brand. Dit moet so gou moontlik chemies bestry word.
Die afname in plantbedekking weens ’n brand lei ook tot ’n toename in die grondtemperatuur en veroorsaak grondverdigting, wat weer tot ’n afname in die grondwaterinhoud en minder organiese materiaal (humus) in die grond lei. Die grondtemperatuur het byvoorbeeld in een geval in die eerste jaar ná die brand met 9 °C net onder die grondoppervlak toegeneem, met die grondwaterinhoud wat 31% laer was. Die grondverdigting was dubbeld dié van nie-gebrande veld.
Baie van hierdie nadelige grondkundige invloede was twee jaar ná die brand nog nie opgehef nie.
Wat plantproduksie betref, het die gebrande veld in ál die gebiede wat ondersoek is, ook twee volle groeitye nodig gehad om in te haal by nie-gebrande veld.
Die toestand (gesondheid) van die veld is veral in die eerste jaar ná die brand geweldig nadelig deur die brand geraak. Twee groeitye ná die brand was die weidingkapasiteit steeds laer as dié van niegebrande veld.
Die toestand waarin veld verkeer, asook die bestuur daarvan voor en ná brande, is van die grootste faktore wat ’n rol speel in die herstelproses. Ná brande is die veld besonder gevoelig vir ontblaring. Daarom moet teen verkeerde benuttingspraktyke gewaak word. Veld wat voor brande ’n groeityd se rus ontvang het, sal vinniger herstel as veld wat oorbenut was.
ONTTREKKINGSTYDPERK
Vanuit ’ n ekologiese oogpunt gesien, moet weiveld in die halfdroë grasveldgebiede vir minstens twee groeitye (die dormante wintertydperk ingesluit) van beweiding onttrek word ten einde volhoubare produksie te verseker. Indien die reënval in die opvolgseisoene ná die brand laag en wisselvallig is, sal meer as twee jaar se onttrekkig nodig wees.
In die natter suurvelddele van KwaZulu-Natal, Limpopo en Mpumalanga herstel die grasse vinniger en hoef weiding vir ’n korter tydperk onttrek te word. In daardie dele is reënval nie die beperkende omgewingsfaktor wat plantproduksie bepaal of beïnvloed nie, daarom die veel korter onttrekkingstydperk van diere vanaf dié veld ná ’n brand.
In die suurvelddele word die veld selfs vir minder as ’n groeityd onttrek. Daar bestaan selfs bestuurstelsels waar kampe ’n groeitydlankrusenindievolgendejaargebrand word. Sodra voldoende beweibare materiaal beskikbaar is, word diere in ’n kamp ingejaag. Dit geld beslis nié vir halfdroë gebiede nie.
Die suurvelddele het ’ n gehalteprobleem wat met periodieke brand reggestel kan word, terwyl die halfdroë grasvelddele ’ n hoeveelheidsprobleem het en die veld doeltreffend benut kan word sonder om dit te brand.
Daar is bevind as gebrande veld in die rooigrasveld van die sentrale Vrystaat reeds in die voorjaar bewei word, kan die produksie van Oktober tot April in die daaropvolgende groeityd gemiddeld 48% laer wees. ’n Volle groeityd se rus nadat die brand opgevolg is deur beweiding in Oktober het steeds ’n produksieverlies van 23% veroorsaak. Hoe vroeër ná die brand die veld weer bewei word, hoe groter is die nadelige oordrageffek ten opsigte van voerproduksie.
’n Ander aspek wat ook vermelding verdien, is die impak van brand op wortelgroei en derhalwe die herstel van
gebrande weiveld. Intensiewe wortelnavorsing het getoon dat brand gepaardgaan met grootskaalse wortelafsterwing van tot 59% minder wortelmassa in die eerste jaar ná brand in die eerste 100 mm van die grond.
Die grasplant is ’n gebalanseerde eenheid wat bo- en ondergrondse plantdele insluit. ’n Graspol bestaan uit ’n versameling lote, elk met sy eie groeipunt en wortels. As ’n loot gevolglik weens ’n brand afsterf, vrek daardie loot se wortels ook.
Die twee groeitye rus wat die weiveld in halfdroë gebiede behoort te ontvang ná ’n brand, maak gevolglik ook voorsiening vir wortelherstel. ’n Swak ontwikkelde wortelstelsel lei tot ’n droogtegevoelige plant, asook een met laer bo- grondse produksie. Gebrande veld is gewoonlik die eerste om tekens van verwelking te toon weens swakker wortelontwikkeling en plantbedekking.
Hoewel brand normaalweg saadontkieming stimuleer, is die oorlewing van dié saailinge baie laag.
Iemand kan dalk redeneer as die brand deur jare met bogemiddelde reënval opgevolg word, kan die lengte van die onttrekkingstydperk verkort word. Dit is nie waar nie, aangesien dit nie die totale reënval is wat belangrik is nie, maar die seisoensverspreiding daarvan.
In ’n geval van hoë totale reënval, maar swak verspreiding, word aanbeveel dat die volle aanbevole onttrekkingstydperk gevolg word.
Die minste twee volle groeitye rus wat vir halfdroë weivelddele aanbeveel word, is dus daarop gerig om alle fisiologiese en fenologiese aspekte van die plant, asook die grondkundige komponente binne die weidingekostelsel, toe te laat om te herstel.
Baie keer is dit juis boere se spaarkampe wat tydens veldbrande afbrand. In hierdie geval is die kampe nog nie benut nie en word dit hoofsaaklik geoormerk vir benutting in die lente. Omdat daar baie materiaal in hierdie kampe is, word ’n baie warm vuur gegenereer, wat veroorsaak dat skade aan graspolle nog erger is as by kampe wat voor die brand benut was. Die hersteltempo van hierdie spaarveld is ook heelwat stadiger.
Die gebrande oppervlakte is die werklike deel wat gebrand het. Wanneer slegs ’n deel van ’n kamp gebrand het, staan die totale kamp egter as die geraakte gebied bekend. Indien ’n deel van ’n kamp afgebrand het, moet diere aan die hele kamp onttrek word, anders gaan die diere grootliks op die gebrande deel konsentreer en dit oorbenut, wat tot ernstige veldagteruitgang kan lei.
Geraakte kampe wat in die herfs, winter of vroeë lente gebrand het, kan natuurlik bewei word voor die gebrande dele begin uitloop.
Sommige navorsers meen indien minder as 10% van ’n kamp gebrand het, kan die hele kamp wel bewei word. As meer as 10% gebrand het, moet die hele kamp rus of, indien moontlik, moet net die gebrande deel afgespan en onttrek word
van beweiding. Laasgenoemde situasie is nie altyd prakties moontlik of ekonomies regverdigbaar nie.
PRAKTIESE RIGLYNE
In die praktyk is dit nie altyd moontlik om gebrande veld twee seisoene lank van beweiding te onttrek nie. Indien slegs ’n klein deel van die plaas gebrand het, kan bogenoemde riglyne gevolg word. Hierdie riglyne moet vanuit ’n ekologiese oogpunt beskou word. Indien dit gevolg word, sal plante die vinnigste herstel.
Hoe groter die gebrande dele op ’ n plaas is, hoe moeiliker raak dit om veld prakties vir twee jaar van beweiding te onttrek. Die boer moet dus sy veld só bestuur dat die minimum skade op lang termyn aangerig word. Hy kan soos volg te werk gaan: Herbereken die weidingkapasiteit, verminder vee en beplan vir voeraankope of huurgrond. Hou net jou produktiewe kernaanteel-beeskudde. Lammers, kalwers en ou diere kan in ’n voerkraal afgerond en bemark word. Die persentasie jong vervangingsdiere kan ook tot die minimum beperk word. Geraakte kampe waarvan slegs dele gebrand het, kan direk ná die brand bewei word om sodoende die nie-gebrande dele te benut. Hierdie benutting is van korte duur. Sodra die gebrande veld begin uitloop, moet die diere verwyder word. Ná bogenoemde benutting moet gebrande veld glad nie in die lente benut word nie. Diere moet ook nie op hierdie veld gevoer word nie en eerder in krale gevoer word. Die vroegste wat weiveld weer lig benut kan word, is in die eerste winter (dormante tydperk). Ná hierdie benutting moet dit weer in die volgende groeityd onttrek word. Dit kan eers weer in jaar twee tydens die herfs en winter benut word (mits daar voldoende reën en herstel in die vorige jaar was). Indien slegs ’n deel van ’n plaas afgebrand het, kan die ongebrande kampe eerder tydelik ’n bietjie strawwer bewei word (later moet weer voldoende rus ingebou word) as om enigsins gebrande veld te gou te bewei. Verder moet ’n doeltreffende weidingstelsel met voldoende rus toegepas word om sodoende die veld volkome te laat herstel.
VOORKOMING DIE BESTE
Uiteindelik, soos die spreekwoord lui, is voorsorg altyd beter as nasorg. Dit is ook van toepassing op weiveldbestuur.
Dit is nie net die aanskaffing van die nodige brandbestrydingstoerusting wat belangrik is nie, maar ook die vroegtydige maak van brandpaaie om produksieverliese te voorkom. Inskakeling by jou plaaslike brandbestrydingvereniging is baie belangrik ten opsigte van voorskrifte vir die maak van brandbane in jou omgewing. Samewerking met bure is noodsaaklik in die voorkoming en bestryding van veldbrande.
Daar bestaan verskeie benaderings ten opsigte van die maak van brandpaaie. Daarvan is die brand van padskouers seker die ideaalste. Dit is veral die brand van die skouers van binne- of grondpaaie wat doeltreffend is. Die ploeg of sny van stroke om die plaas word ook algemeen toegepas.
Daar bestaan ook ander metodes, soos die gebruik van vier sinkplate wat in ’n vierkant aanmekaar vasgebout word. Die gras daarbinne word aan die brand gesteek en nadat dit uitgebrand het, net aangeskuif om uiteindelik ’n volle strook te brand. Hierdie tegniek staan bekend as die Botha Firebox. Dit is deur mnr. Andries Botha van Adelaide ontwikkel.
Maak seker dat die klimaatstoestande net reg is wanneer brandpaaie aangepak word om wegholbrande te vermy.