Raar, maar waar!
Aggressiewe bye, honderde aalwyne, die Wildeman van die Kalahari, ’n boer sonder hande, seemeeue in die Vrystaat . . . Hier is die vreemdste brokkies wat Landbouweek
blad die afgelope eeu van reg oor Suid-Afrika ontvang het.
1 MOTORFIETS, 227 AALWYNE
1967. ’n Fris man met ’n aalwyn oor die skouer by jou verby sien jaag? Dis mnr. Hendrik Kruger, ’n deeltydse boer van Pietersburg (nou Polokwane), wat aalwyne met sy motorfiets – sy enigste ryding – uit die verste uithoeke van Suid-Afrika versamel.
Dit is nie maklik om aalwyne op ’n motorfiets te vervoer nie. Al manier is om die aalwyn oor die skouer te lê, dit met die nek vas te druk totdat die motorfiets aan die gang is en dan so met die een hand te ry. Kruger het al meer as 6 000 myl (9 600 km) afgelê, en 227 verskillende aalwynsoorte pryk (met die nodige permitte) in sy tuin.
’n Enorme Aloe speciosa, wat bykans tien voet (sowat 3 m) hoog is en byna 100 pond (45,4 kg) weeg, het destyds sy skouer deurgeskaaf. Hy kon die arm waarmee hy moes vashou, vir ’n week lank nie gebruik nie. Maar sy aalwyn het hy gehad!
’N BY IN SY BAARD
1945. Byeboerdery is nog altyd ’n gewilde onderwerp in Landbouweekblad. Die tydskrif hou ’n leserskompetisie vir die lekkerste byestaaltjies, en mnr. J.J.W. van den Berg van Rustfontein, Sprucewell, is een van die weninskrywings. Só vertel hy: Jare gelede het ek ’n Hollandse onderwyser gehad. Hy het altyd gesê dat bye, oftewel “brommers”, soos hy hulle genoem het, nie kan “byt” nie.
Een oggend by die skool is my maat, Hendrik, se oë amper toegeswel soos die bye hom toegetakel het. Toe die klokkie lui en klaar gebid en gesing is, is ons na ons klaskamer. “Hendrik, wat scheelt er dat je ogen zo klein zijn?” vra meneer toe.
“Meneer,” sê Hendrik, “die bye het my gesteek.”
Meneer wou hom siek lag omdat die kind dink dat “brommers” kan “byt”.
In die krans op ons plaas was ’n swerm bye wat al jare lank in die skeure gebly het. Ons het die Hollander meegedeel dat die nes baie vet moet wees. Ons het voorgestel dat hy moet gaan, want ons was bang.
Ons het ’n tou om sy lyf vasgemaak en hom met ’n mes en emmer laat afsak.
Toe hy op die lys onder die nes kom, het ons die punt van die tou aan ’n boom vasgemaak.
Hy het begin roer aan die bye en hulle het begin verdedig. Die mes en emmer het afgeval en hy het begin soebat dat ons hom moet optrek. Ons het hom eers laat leer dat brommers wel kan byt. Naderhand skreeu hy: “Trek me op, of los me dat ik naar de hemel varen!”
SPRINGBOKPIONIER SE SPRUITE
1952. Die 90-jarige mnr. John Roux, boer van Springbok en eerste burgemeester van dié koperdorp, spog met ’n oudste kind van 64 en ’n jongste van 3. Twee eggenotes het hom reeds ontval. Sy derde vrou se naam is Johanna, net soos die eerste twee s’n.
TUIS NÁ 40 JAAR
1973. Die familie Horn het sedert 1897 op die plaas Bucklands by Steytlerville geboer, maar moes weens die Depressie en aanhoudende droogte die plaas in 1933 verkoop.
Dit het gespook by mnr. Gideon Horn, ’n Kaapse sakeman wat as 9-jarige van dié Karooplaas moes afskeid neem. Veertig jaar later het hy uiteindelik die plaas teruggekoop.
“Die plaas is deel van my, en ek is deel van die plaas. Ek is lief vir elke boom, elke springbok, elke krans. Ek en my broer, Don, leer van voor af boer, en ons maak foute. Maar, man, dis lekker . . . dis lekker.”
BOBBEJANE ONTDEK NUWE KULTIVAR
2010. Die A.L.G.-boerdery van Citrusdal het hom verwonder aan ’n trop bobbejane wat jaar ná jaar op een spesifieke boom tussen duisende ander bome in sy sagtesitrusboord toesak. Voordat die produksiejaar behoorlik op dreef is, vreet die bobbejane ál dié boom se vrugte op.
Dit blyk toe dat ’n spontane mutasie ’n nuwe minneolakultivar opgelewer het – een wat hul sitrusproduksietyd met drie weke kan verleng, vertel die produksiedirekteur, mnr. Alwyn van der Merwe.
VRYSTAATSE KUS-INKOMMERS
1964. Elke middag omstreeks 17:30 sak honderde seemeeue op mnr. Salvatoria Cicoria se restaurant in Welkom toe. Dié vrymoedige Italianer voer hulle vleis, vis en aartappelskyfies, ’n daaglikse ritueel wat hy al vier jaar volg – somer en winter.
Hoe het dié seevoëls in die hartjie van die Vrystaat beland? Een storie wil dit hê dat ’n boer vyf, ses jaar gelede ’n paar eiers van die strand af gebring en hulle langs die myndamme gesit het.
PRONKBOK WORD TOE BILTONGBOK
2015. ’n Geel blesbokram, ’n kleurvariant, wat teen R400 000 in die Suid-Vrystaat gekoop is, het binne drie maande op sy nuwe tuiste by Potchefstroom van kleur verander.
Hy lyk nou soos ’n doodgewone blesbok en is sowat R2 000 werd. Dit het moontlik te make met die bok se rantsoen of ’n kopertekort op die plaas waar die bok vandaan kom.
DIE WILDEMAN
VAN DIE KALAHARI
1961. Drie jaar en drie maande lank het Suid-Afrika se boere Saterdagaande voor die radio stelling ingeneem om te luister hoe die gemaskerde Wildeman van die Kalahari grootpraat-stoeiers van oor die water met volstruisskoppe tem en hulle dan op die grond vasdruk.
Nou weet ons wie agter daardie swart masker skuil: Marthinus Johannes Jacobs, ’ n boer van Swartkop buite Pretoria. Jy sal nooit droom dié saggeaarde boer en die man in swart wat vir Ski Hi Lee (280 pd.; 127 kg) so goedsmoeds oor die skouer slinger, is dieselfde mens nie!
In 1956 het Jacobs met vleisbeeste in Vryburg se wêreld gespekuleer, tot ’n bek-en-klouseeruitbreking hom kwaai gepootjie het. Om geld vir sy boerdery te verdien, is hy Saterdagaande agter ’n swart masker stoeikryt toe as die onoorwonne Wildeman van die Kalahari.
Vandag boer hy met Friesbeeste. Hy is nie ’n man wat van stelle gewigte hou nie. Hy wil liewer ’n konka kragparaffien op die sleepwa laai, ’n swaar klip uit die land dra, ’n sleepwa oplig en vashou onderwyl iemand die wiel aanskroef, of ’n sak of twee beesvoer op sy skouers laai.
GROND SLUK KALWERS IN
1977. Naby Wakkerstroom, op die voorplato van die reuse-Drakensberg, is dit nie ongewoon om kalwers onder die grond te hoor bulk nie. Dis ’n ou storie, vertel mnr. Herman Klingenberg van Paardeplaas. Ondergrondse spruite, 2-20 m diep, slaan in borrelende fonteine in leegtes bokant die grond uit. Die kalwers hoor die water kabbel, stel ondersoek in en verdwyn wanneer die krummelrige aarde, oftewel suikergrond, onder hulle wegsmelt. Baie word gered, veral kleiner kalwers waarvan die ma die “ongeluk” verklik.
En skape? Nee, ’n skaap is nie naastenby so nuuskierig nie.
DUIF WEN KAR
1964. Karoonooi, ’n 15 maande oue duifwyfie, het die grootste prestasie in die geskiedenis van duiwewedvlugte in Suid-Afrika behaal deur in een vlug ongeveer R2 400 – ’n motor én prysgeld – los te vlieg.
Karoonooi is die oggend vir die wedvlug van die Transvaalse Posduiffederasie op Hutchinson in die Karoo losgelaat. Sy het ’n spoed van 40 myl (64 km) per uur gehandhaaf oor die 465 myl (748 km) Johannesburg toe.
KAROOBOER BOU KASTEEL
1974. ’n Monumentale kasteel met borswering, torings en al troon oor die ysterklipbultjies van Loxton uit. Die hoogste toring klim 22 m die lug in, en vandaar bespied mnr. Jan Hugo sy sprokiesagtige skaapplaas, Van Aswegensfontein. ’n RooidakHollandse meul en reuse-stoomenjins en lokomotiewe pryk ook op die werf.
Hugo het as jong man op plase in Noorweë, Swede, Denemarke
en Wallis gewerk. Die herehuise en kastele daar het hom só beïndruk dat hy sy eie ontwerp en gebou het. Sy Karoo-kasteel het 40 vertrekke, al die gangetjies bygereken, en is met sowat 600 000 bakstene gebou.
TINI VORSTER SE VUURWAPENS
1978. Mev. Tini Vorster, premiersgade, versorg en katalogiseer die historiese vuurwapens in die Kaaplandse woning van die eerste minister, onder meer die Hollandse pangeweer op die foto regs. Dit is die waardevolste stuk in die versameling – ’n lang olifantgeweer met swaar bobbejaanboudkolf, ’n gladde loop met ’n groot kaliber 4-per-pond (4boor) en ’n algehele lengte van net meer as 1,6 m. Oorspronklik was dit ’n vuursteen-pangeweer, maar die slot is omgebou vir ontsteking van die lading deur middel van ’n slagdoppie.
’N GIFTIGE BESIGHEID
1967. Mnr. Piet Joubert van die plaas Sutherland naby Waterpoort in die Noord-Transvaalse Bosveld (nou Limpopo) moes ’n plan maak om deur die droogte te kom. Hy het begin slange vang vir ’n inkomste. Hy verkoop die slange aan ’n slangpark. Hul gif word gebruik om ’n middel teen slangbyt te maak.
Joubert is nie bang vir slange nie — solank hulle net nie spoeg nie. Hy vang daarom mambas, weliswaar die giftigste en vinnigste slang, maar hulle spoeg ten minste nie. “Gawe ou slangetjies dié,” sê hy.
Sedert hy begin het met sy oorlewingsplan om slange te vang, het dit weer in die Bosveld gereën. Die gras is groen en die beeste word vet, maar tussen die plaaswerk deur gaan hy voort met die voordelige slangvangery.
SUIDWESTERS GOOI KAAPSE DRAAI
1974. Goeie vleispryse knou melkproduksie in Suidwes (nou Namibië), daarom ry ’n vragmotor ses keer per maand uit Windhoek om melk in Kaapstad te kom haal. Toe mnre. J.J. Dry
en P.M. Maritz egter verlede week hier stilhou, verneem hulle dat Kapenaars ook met ’n melkskaarste sit. Hulle moet noodgedwonge Port Elizabeth toe, en gooi dus ’n Kaapse draai van 2 240 km op soek na melk.
DUNCAN BOER SONDER ARMS
2011. Mnr. Duncan Mattushek verwerf in 1979 ’n diploma aan die Landboukollege Cedara ondanks die feit dat hy twéé meganiese arms het – die gevolg van ’n landmynontploffing in Angola toe hy in 1975 nasionale diensplig verrig het. Jan Bezuidenhout, destyds ’n landbouverslaggewer by die dagblad Die Volksblad, skryf ’n storie oor dié besonderse prestasie.
Dekades later spoor Jan, toe hoof van Landbou.com, weer vir Duncan op, nuuskierig of hy toe wel sy passie – boerdery – kon beoefen. Dit is toe so: Duncan en sy vrou, Irene, bestuur ’n beesboerdery in Nieu-Seeland. Met sy hake vir hande kan hy sweis, met draad werk, spykers inkap, trekker ry en basies alle ander boerderytake uitvoer.
LUIPERD KAALHAND VERSMOOR
Oom Piet Liebenberg, Boerepionier van die ou Suidwes-Afrika, was ’n kragreus wat ’n sak mielies van die grond af kon optel en op ’n wa kon oplaai, en ’n windpomptoring manalleen kon optrek en staan maak – maar hy het ’n heilige ontsag vir ’n “tier” (luiperd) gehad.
In 1984 vertel prof. Felix Lategan, liefhebber van vuurwapens en jag, van die voorval waaruit oom Piet, boer van die plaas Verweg by Grootfontein, se ontsag vir ’n luiperd gespruit het.
Oom Piet het saam met oom Willem Fourie en sy seun Klein-Willem tussen Gochas en Aranos gaan springbok skiet. Hulle kom toe af op ’n luiperd wat onder ’n digte witgatboom skuil. Toe die luiperd storm, was oom Piet reg met sy Lee-Metford-geweer, maar die patroon weier. Hy skree vir Klein-Willem: “As jy vandag weghardloop, skiet ek jou dood.”
Die jagmaats het vas bly staan, die luiperd het voor hulle tot stilstand gekom, ’n skynaanval gedoen en toe teruggedraai na die boom. Toe die roofdier ná sy derde skynaanval terugdraai, het oom Piet hom aan sy stert gegryp, om die kop beetgekry en teen die grond vasgedruk. Klein-Willem het hom gehelp om die kat onder te hou, terwyl oom Willem sy kop onder rooi Kalahari-duinsand toegegooi het en hy só versmoor het.
WATER MET HOED AANGEWYS
1970. Talle stokkiewysers en geoloë het mnr. Hendrik Smit van die plaas Mara, tussen Maltahöhe en die Namibwoestyn, verseker dat iewers op die dorre “vloere” van sy plaas onuitputlike waterbronne is. Hy het jare lank gespook om water te vind, maar ná 13 droë gate was hy ’n moedelose en gebroke man. Uiteindelik haal hy sy hoed af, gooi dit in die lug, en boor waar dit val. Op ongeveer 500 voet (153 m) boor hy artesiese water oop – “lieflike, neutvars water wat teen 40 000 gelling (181 840 liter) per uur oor die dorre vlaktes spuit”.
JOHN HOU DRIE REKORDS
1952. Mnr. John Saayman het drie onderskeidings: Hy is Stilbaai se oudste inwoner – die enigste oorlewende van die oorspronklike twee vaste inwoners (die ander was Jurie Cronjé) – hy kan soos niemand anders nie ’n slang se spoor volg, en die derde is sy lang doopnaam.
Toe hy buite jagtyd ’n bosbok op Stilbaai se strandveld skiet en in die hof geroep word as John Saayman, sê hy: “Nee, daardie man is nie ek nie.”
“Hoe is jou naam dan?” vra die magistraat.
“Johan Andries Francis Henry Bland Saayman.”
Die magistraat glimlag. “Jy het gelyk; dit is nie jy nie.”
John was los.
Saamgestel deur Heléne Booyens.