‘KOPSKUIF OOR VERGOEDING NODIG’
MEER hofuitsprake is nodig oor die faktore betrokke by die bepaling van vergoeding wanneer grond vir grondhervorming onteien word.
Só sê prof. Elmien du Plessis van die NoordwesUniversiteit, wie se doktorsgraad oor vergoeding vir onteiening gehandel het, oor ’n onlangse uitspraak in die Grondeisehof. In die uitspraak het waarnemende regter Tembeka Ngcukaitobi benadruk dat markwaarde nie die enigste of belangrikste faktor is nie.
Hy het beslis dat die boer aan wie die stuk grond naby Middelburg, Mpumalanga, behoort, en wat in ’n grondeis aan ’n huurarbeider toegeken is, nie R4,3 miljoen, vir toekomstige waarde, of R1,8 miljoen, vir landbouwaarde, moet ontvang nie, maar R1,5 miljoen.
Du Plessis sê dit is een van die min kere waar ’n regter in ’n grondhervormingsaak voldoende aandag gee aan faktore buiten markwaarde. Sy sê dit gee “’n ryker interpretasie” aan ’n vorige uitspraak in die Grondwethof waarvolgens ’n tweestapbenadering gevolg moet word – markwaarde word as die wegspringplek gebruik, maar dan word ander faktore in ag geneem word om die waarde op of afwaarts aan te pas.
KONTEKS
Du Plessis sê dit is duidelik die regter het groot oorweging geskenk het aan die feit dat die huurarbeider, mnr. Msindo Phillemon Msiza, se familie sedert 1936 al op die grond was.
“Die huidige eienaars het die grond onderhewig aan die huur arbeider se grondeis gekoop. Hulle kon die grond nog nooit vir enigiets anders gebruik het nie.”
Du Plessis sê baie mense moet nog die kopskuif maak dat billike en regverdige vergoeding nou die grondwetlike maatstaf is. Sy benadruk dat billike en regverdige vergoeding ’n konteksgedrewe vraag is wat van saak tot saak sal verskil.
“Mense moet meer geloof in die regstelsel hê. Regters se doelwit is nie om boere te benadeel nie. Hulle sal alle faktore in ag neem. Wat in dié geval billik is, is nie noodwendig billik in ’n volgende geval nie.
“Omdat billike vergoeding só Du Plessis sê die lang sloering met grondeise skep baie onsekerheid. “As ’n boer meer sekerheid sou gehad het dat ’n eis op sy grond vinnig afgehandel gaan word, dat daar ’n goeie kans was dat die eis sou slaag en dat hy net billike en regverdige vergoeding kon verwag, kan hy dit vanuit die staanspoor in sy beplanning in ag neem.”
Du Plessis sê dit is verder belangrik om die groter prentjie in gedagte te hou.
“Die Grondwet waarborg nie jou eiendomsreg nie, maar wel dat ’n sekere proses gevolg moet word indien ’n onteiening plaasvind, en dat vergoeding betaal moet word.”
–