‘Onteiening sonder vergoeding bestaan nie’
INGEVOLGE die Grondwet is onteiening sonder vergoeding onmoontlik, ten spyte van onlangse oproepe deur pres. Jacob Zuma en ander politici dat dié moontlikheid ondersoek moet vir die herverdeling van grond.
Me. Annelize Crosby, regs-engrondsakeraadgewer by Agri SA, sê hoewel artikel 25 van die Grondwet regverdige en billike vergoeding by onteiening vereis, is “ontneming” sonder vergoeding wel moontlik. Onteiening is ’n soort ontneming, maar die oomblik wanneer ’n staatsoptrede as onteiening gedefinieer word, is vergoeding altyd betaalbaar. Om eiendom sonder vergoeding weg te neem, is ’n baie ernstige ingryping in die regte van ’n mens, sê sy.
FUNDAMENTEEL
Eiendomsreg is ’n fundamentele mensereg wat deur die meeste internasionale konvensies oor menseregte erken word. Artikel 39 van die Grondwet bepaal dat howe die volkereg wat in dié konvensies vervat word, in ag moet neem. Onder die meeste moderne jurisdiksies het grondeienaars ’n grondwetlike reg op vergoeding.
Hoe vergoeding binne grondwetlike voorskrifte bereken moet word, is ook tans ’n nete- lige kwessie. Regulasies in dié verband, wat uiteensit hoe die waardeerder-generaal grondaankope deur die staat sal waardeer, is nog nie bekend gemaak nie. Die regulasies sal na verwagting groter duidelikheid gee oor hoe die faktore wat in artikel 25(3) van die Grondwet gelys word, aangewend moet word om by regverdige en billike vergoeding uit te kom.
Die eindresultaat moet regverdig en billik wees en in die berekening kan enige tersaaklike faktor in ag geneem word.
WYSIGING
Wat sal dit dus behels om artikel 25 uit die Grondwet te verwyder of te wysig? Crosby sê sedert die koms van demokrasie in Suid-Afrika is daar nog nie gepoog om ’n fundamentele mensereg wat in die Grondwet se Menseregtehandves beskerm word, te skrap of te wysig nie.
“Een van die grondwetlike beginsels van bylae vier van die Grondwet bepaal dat elke mens universele, fundamentele regte en vryhede moet geniet,” sê sy.
“Dit is ’n baie ernstige en radikale stap om artikel 25 te skrap of te wysig. In die praktyk sal dit behels dat ’n tweederdemeerderheid in die Nasionale Vergadering ten gunste daarvan moet stem en dat ses van die nege provinsies in die Nasionale Raad van Provinsies ook ten gunste daarvan is. Solank as wat artikel 25 in die Grondwet is, is onteiening sonder enige vergoeding onmoontlik.”
REGSTELSEL
Prof. Elmarie van der Schyff, ’n kenner van eiendomsreg verbonde aan die Noordwes-Universiteit, sê solank as wat die oppergesag van die reg erken word en die Grondwet die grondslag van die Suid-Afrikaanse regstelsel vorm, bly die howe die waghond om te verseker dat grondhervorming in ooreenstemming met grondwetlike waardes plaasvind.
Sy sê artikel 25 waarborg egter nie die voortbestaan van private eiendomsreg op grond nie. Dit waarborg slegs dat wanneer daar inbreuk gemaak word op dié reg, daardie inbreuk die toets van artikel 25 moet deurstaan.
Dié artikel bepaal nie dat markverwante vergoeding betaal moet word by onteiening nie, maar dat vergoeding betaal moet word en dat daardie vergoeding bereken moet word met inagneming van verskeie faktore. Dit sluit in huidige gebruik, die geskiedenis van verkryging en gebruik, markwaarde, die omvang van regstreekse belegging en staatsubsidies, voordelige kapitaalverbetering en die doel van die onteiening. Artikel 25 maak ook voorsiening dat die regte wat in die artikel verskans word, beperk kan word.