Prystameletjie: Koringboere soek antwoorde
Die koringbedryf in die Wes-Kaap suig aan die agterste speen wat prysvorming betref. ’n Groep boere het besluit om self die probleme aan te pak en oplossings te soek vir ’n mark wat nie as regverdig bestempel kan word nie.
Koringproduksie in Suid-Afrika is in ’n krisis en bereik breekpunt. Die media het al telkens daaroor geskryf en die onderwerp is ook op forums, indabas en kongresse bespreek. Suid-Afrika moet 50% van sy 3,2 miljoen ton-aanvraag invoer. Tans is die meeste van dié invoer vanaf Rusland, die Oekraïne en Duitsland.
Volgens Graan SA is die gelykspeelpunt vir plaaslike koringprodusente tans 2,7 ton/ha gegewe die huidige koringprys op die JSE-termynmark.
Winsgewendheid – met ander woorde volhoubaarheid – is gelyk aan opbrengs per hektaar, teen die markprys per ton, minus die produksiekoste per hektaar.
Koring is ’n lente- en wintergewas. Altesame 70% van die koringproduksie in Suid-Afrika geskied in droëlandtoestande. Anders as in die geval van mielies, sojabone en sonneblomme in die somerreëngebiede is Suid-Afrika se winterreënval besonder laag in vergelyking met lande waarvandaan koring ingevoer word. Dit beteken noodwendig dat Suid-Afrikaanse produsente nie met die opbrengs per hektaar van invoerlande kan meeding nie. Tog is Suid-Afrikaanse produsente van die doeltreffendste ter wêreld as opbrengs per millimeter reën (of water) vergelyk word.
Daarteenoor is koringproduksie se insette hoog. Werktuie, brandstof, kunsmis en oesbeskermingsmiddels word ingevoer en in dollar geprys. Die swak en wisselvallige rand veroorsaak dat plaaslike produsente se insette relatief hoër is as dié van hul oorsese mededingers.
HOE VRY IS DIE MARK WERKLIK?
Eenvoudig en oppervlakkig kan ’n mens aanvoer dat indien Suid-Afrikaanse koringprodusente nie met die ingevoerde prys van koring kan meeding nie, hulle dan nie hul plek in die koringmark en die koring-tot-brood-waardeketting verdien nie. Die einddoel is immers om die goedkoopste brood aan verbruikers in Suid-Afrika te lewer.
Dieselfde debat word tans oor hoendervleisproduksie in die land gevoer.
Is dit egter so eenvoudig? Is die prys waarteen ’n produk ingevoer kan word noodwendig ’n ware weerspieëling van die koste waarteen die produsent dit aan die ander kant gelewer het?
Het hy dalk hulp van sy regering gekry – iets wat die Suid-Afrikaanse produsent nie kry nie? Is hy onderhewig aan dieselfde “markreëls” rakende gehalte en vervoerkoste? Is koring net koring, of hou gehalteverskille enige waarde vir die res van die ketting in? Is die vrye mark regtig so vry soos party ons wil laat glo?
HOEVEEL EIERS IN DIE MARKMANDJIE?
Die Suid-Afrikaanse koringmark (vraag en aanbod) kan as volg beskryf word: Die binnelandse aanvraag na koring beloop 3,2 miljoen ton per jaar. Hierdie koring word deur meulens oor die hele Suid-Afrika gemaal. Die meeste maalkapasiteit is naby die digbevolkte stede Johannesburg, Durban, Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth.
Hoofsaaklik vier groot private maatskappye besit 85% van hierdie meulens. Nagenoeg 3 500 koringboere verbou binnelands 50% (of 1,7 miljoen ton) van hierdie koringaanvraag. Altesame 60% van dié 1,7 miljoen ton word in die Wes- en Suid-Kaap verbou, 20% in die besproeiingsareas langs die Oranjerivier en 20% in die sentraal- en Oos-Vrystaat en Noordwes.
Sowat 50% van die aanvraag na koring in Suid-Afrika word deur plaaslike meulenaars “geproduseer” met die hulp van Russiese, Duitse of Oekraïnse koringboere. Dit gebeur per skip by een van Suid-Afrika se hawens. Handelsooreenkomste en tariefregulasies is op hierdie koring van toepassing.
Dit is duidelik dat “die mark” ’n landwye bedinging van koring se vraag en aanbod is, en nie tot die vraag en aanbod by ’n enkele punt vereenvouding kan word nie. Produsente moes egter vir jare aanhoor dat Safex, met sy enkele verwysingspunt – Randfontein – “die mark” vir binnelandse koring is.
DIE GESKIEDENIS VAN SAFEX
Safex, tans die JSE-termynmark, is in 1997 as ’n private veilingsplatform van termynkontrakte gestig. ’n Termynkontrak is ’n verhandelbare, kontraktuele ooreenkoms waardeur prysrisiko vooruit verskans kan word. Die hoofdoel van ’n termynkontrak is om die prysvlak van ’n onderliggende kommoditeit tussen twee partye vooruit vas te stel, en daarna in stand te hou deur middel van betalings vanaf die een party aan die
ander (variasiemarges).
’n Termynbeurs se doel is dus om handel te dryf met prysstygings en -dalings, nie met die onderliggende kommoditeit (fisieke produk) nie.
Die meeste termynmarkte in die wêreld is slegs finansiële instrumente – dit word nie gebruik as instrument om die eienaarskap van die fisieke kommoditeit te verwissel nie.
As private veilingsplatform moes Safex inkomste vir sy aandeelhouers verdien. Die verhandeling van “papierkontrakte” (termynkontrakte) was egter in 1997 ’n vreemde begrip ná die afskaffing van die beheerrade en die instelling van die vrye mark.
Veilingsplatforms word gedryf deur kopers. Hoe geriefliker en voordeliger jy as veilingeienaar dit vir die kopers van die onderliggende kommoditeit maak, hoe sekerder sal jy wees dat verhandelings op jou platform sal geskied en jy kommissie op elke verhandeling kan verdien.
Dit was dus uiters belangrik dat die Safex-termynkontrakte voordelig vir kopers moes wees om likiditeit (verhandelbaarheid) te verseker.
Indien die Safex-koringtermynkontrak slegs as ’n finansiële verskansingskontrak gespesifiseer was, sou dit hoogs waarskynlik nie so vinnig ’n hoë vlak van likiditeit bereik het nie.
Safex se eienaars het besef dat om die kopers van graan (meulenaars) te kry om hul veilingsplatform te gebruik, moes hulle verseker dat die kopers eienaarskap van die fisieke produk deur hul veilingsplatform kon bekom.
Om hierdie rede is die Safex-termynkontrakte só gespesifiseer dat dit as fisieke graanmark kon funksioneer en dus as instrument gebruik kon word om eienaarskap van fisieke graan te kan bekom. In hierdie spesifikasies is Randfontein gekies as enkele veilingspunt, waar kopers teoreties bymekaarkom, maar met werklike, vaste, vervoeraftrekkings na daardie punt by die partye wat verkoopposisies op die beurs het (die verkopers).
In 2001 is Safex oorgekoop deur die JSE, die grootste veilingsplatform in Suid-Afrika (ook ’n private instelling). Hierdie skrywer het nie in beginsel ’n probleem met ’n termynmark nie, ook nie met ’n termynmark wat fisieke lewerings as teenprestasie van sy termynkontrak toelaat nie. Indien ’n private mark ’n groot impak op ’n nasionale bedryf het deur middel van die spesifikasies van sy verhandelbare produk, soos die JSE-termynkontrak tans op die Suid-Afrikaanse koringmark het, is daar egter rede tot kommer.
DIÉ PROBLEME DUIK OP
Die invloed van die JSE-termynkontrak op
die fisieke koringmark in SA. Die spesifikasies van die JSE-termynkontrak ten opsigte van die prysverwysingspunt, gehalte, gradering van gehalte en vervoer- en opbergingskoste was voordelig vir die kopers, graanhandelaars en landboubesighede. Hulle het dit daarom op elke transaksie in die fisieke graanmark as standaard-prysbedingingsvoorwaardes begin toepas.
Die spesifikasies van JSE-termynkontrak het effektief die fisieke mark se spelreëls bepaal, en Safex (die JSE-termynmark) is algemeen deur hierdie rolspelers as “die mark” beskryf. Dit het ontwikkel tot op die punt waar landboubesighede wat die JSE se opbergingskoste as standaardkoste begin toepas het, skuldig bevind is aan samespanning deur die Mededingingskommissie.
Die bewys van samespanning in ’n hof kan egter slegs slaag indien daar bewys kan word dat partye mondelings of skriftelik met mekaar ooreengekom het om saam te span oor ’n koste of prys.
Hoewel daar genoeg bewyse is dat samespannning wel plaasvind, kon daar tot vandag nie bewyse gevind word dat partye skriftelik of mondelings ooreengekom het oor die gebruik van die JSE-vervoerkoste-aftrekkings in die fisieke mark nie.
Die JSE-verwysingspunt en -vervoerkoste
na die verwysingspunt. Die termynkontrakspesifikasies bepaal dat Randfontein die verwysingspunt is waar pryse (teoreties) op sy elektroniese beursplatform beding word. Hierdie verwysingspunt is aanvanklik vir mielies gekies en daarna ook vir die koringkontrak gebruik.
Die JSE moet aan die Suid-Afrikaanse koringmark verduidelik waarom hierdie verwysingspunt as ’n regverdige “markpunt” vir koringprysbedinging beskou kan word.
Dit is aan die verste punt van die belangrikste koringproduserende gebiede in Suid-Afrika af geleë en nie in die middel van die grootste verbruikspunte nie.
Suid-Afrika is relatief ver van die lande waarvandaan koring ingevoer word. Hierdie afstand behoort as ’n vervoerkostebuffer te dien (tot die voordeel van binnelandse koringprodusente).
Die onbedingbare, vaste JSE-vervoeraftrekking beloop tans gemiddeld R480/ton op 80% van die binnelandse aanbod van koring. Daarteenoor is die skeepskoste om koring in te voer vanuit Rusland en die Oekraïne vandag R482/ton. Vanuit Duitsland is dit R476/ton.
Gehalte en gradering. Soos reeds gestel, kan Suid-Afrikaanse produsente weens die lae winterreënval nie op grond van opbrengs met hul oorsese eweknieë meeding nie. Die enigste voordeel wat die Suid-Afrikaanse klimaat egter bied, is dat koring van ’n hoë gehalte hier verbou kan word. Die afgelope twintig jaar is statutêre heffings op elke ton koring van binnelandse produsente afgetrek vir navorsing en teling om Suid-Afrikaanse koringgehalte te verhoog tot een van die bestes ter wêreld.
Die JSE bepaal in sy kontrakspesifikasies dat Suid-Afrikaanse koring, asook Russiese, Duitse, Argentynse en Oekraïnse koring, in dieselfde kontrak gelewer word aan ’n koper van sy termynkontrak.
Hierdie spesifikasie veroorsaak egter dat die JSE-prys altyd ’n weerspieëling van die swakste gehalte van hierdie invoer sal wees. Die gehalte van Suid-Afrikaanse koring word dus genegeer, asook al die honderde miljoene rand, tyd, navorsing en infrastruktuur wat oor twintig jaar bestee is om Suid-Afrikaanse koringgehalte te verhoog.
Meulenaars en bakkers trek voordeel uit die ekonomiese waarde van hoë meelekstraksie, lae meng- en baktye en hoë broodvolume en waterabsorbsie, maar koringprodusente word nie vir die produksie daarvan vergoed nie.
Die JSE moet aan die Suid-Afrikaanse koringmark verduidelik waarom dit as regverdige prysbedinging beskou word.
In Februarie verlede jaar (Marknota 78/2016) het die JSE die volgende aangekondig rakende graderingsterme op sy termynkontrak: “. . . ná uitgebreide onderhoude met markdeelnemers . . . sal die kontrakspesifikasies rakende gradering en die 4%prysverskil tussen grade onveranderd bly”.
In Februarie vanjaar (Marknota 78/2017), het die JSE aangekondig: “. . . na aanleiding van ’n betroubare bron . . . die 4%-prysverskil tussen grade, wat in die laat 1980’s ingestel is . . . is dit duidelik dat dit nie strook met internasionale graadverskille nie, en dat hierdie prysverskil tussen grade nader aan 2% behoort te wees.”
Die JSE moet aan die Suid-Afrikaanse koringmark verduidelik wie hierdie “markdeelnemers” en “betroubare bronne” is wat soveel invloed het om te besluit of R153 miljoen rand per graad per jaar aan koringpro- dusente beskikbaar gestel gaan word of nie.
Is dit dalk waarna Johan Willemse in die Landbouweekblad van 31 Maart 2017 (“Vrye mark: Het die pendulum te ver geswaai”) verwys as hy skryf: “Die graanmark kan nie as vry beskou word as die JSE, ’n private onderneming wat op wins ingestel is, die reëls eensydig kan verander binne ’n produksiejaar nie. Wie hou toesig oor die graanafdeling van die JSE se reëls en veranderinge?”
Hy skryf verder: “My slotsom is dat die graanmark in SA tans nie vry is nie en dat almal weer ernstig sal moet besin oor die bestaande markreëls en hoe deelnemers optree.”
Koringboere is tot op ’n punt gedryf waar hulle magteloosheid op die koringmark ervaar. Hul stryd vir regverdigheid is teen ’n markstelsel en instellings wat goed gevestig is. Ná meulenaars se veldtog teen die beskermende invoertarief op koring, en nadat aanplantings vir die 2016-oes reeds gedoen was, het die Kommissie vir Internasionale Handelsadministrasie (Itac) afgekondig dat die tarief weer ondersoek gaan word.
Hoewel die tarief steeds van toepassing is op elke ton koring wat ingevoer word, val die JSE-termynmarkprys (die binnelandse “markprys”) met R800/ton laer as die prys van ingevoerde koring.
Tot op hede (nege maande later) was daar nog geen daling in broodpryse te bespeur nie, tog is R1,2 miljard se waarde uit koringprodusente se besighede vernietig. As hierdie daling in die binnelandse koringprys nie na die verbuiker deurgegee is nie, wie het dan die voordeel hieruit getrek?
MOONTLIKE OPLOSSINGS
Koringboere word gedwing om die beleggings wat tot op hede gemaak is om gehaltekoring te teel en verbou, tot niet te maak en om te keer.
Daar word tans teelprogramme in werking gestel wat weer daarop toegespits is om hoër opbrengsvermoë te lewer omdat die mark en markprys nie tans die waarde van Suid-Afrikaanse koring se gehalte kan weergee nie. Die vaste vervoerkoste-aftrekkings by koringprodusente is meer as wat die skeepskoste is na die lande in Afrika wat koring verbruik. Die moontlikheid om koring uit te voer en aan te bied in dollarwaarde teen ’n vergelykende gehalte-prysvlak, byvoorbeeld Amerika se Hard Red Winter- of Kanadese koring, moet ondersoek word.
Die feit dat die Wes-Kaap meer as sy verbruik verbou, kan dan eerder as ’n bate gesien word as die regverdiging vir die onbedingbare vervoer-aftrekkings na Randfontein wat tans in die fisieke mark plaasvind.
’n Verdere moontlikheid is om koringproduksie af te skaal en meer voergewasse en weidings te plant wat gebruik kan word om vleis te produseer.
Bees- en skaapveilings funksioneer sonder vaste vervoerkoste-aftrekkings by die verkopers, en diere word op grond van gehalte in lotte gesorteer, aangebied en geprys. Dit is waarskynlik die naaste wat ’n koringboer aan ’n regverdige markmeganisme in SA kan kom.