Selekteer skaap só vir groter wins
In die slotaflewering van die reeks oor presisieboerdery gee dr. Jasper Coetzee, bestuurspesialiskonsultant, raad oor presies hoe jy vir groter wins moet selekteer. Kies ook aan die hand van dié faktore ’n produksiestelsel wat jou omstandighede soos ’n ha
Skaapprodusente – soos in ander landbouvertakkings – gaan in die toekoms minder word. Dié wat oorbly, gaan egter produktiewer en doeltreffender wees om mededingend te bly. Volgens dr. Jasper Coetzee, spesialiskonsultant oor skaapvoeding en -bestuur, is die boodskap uit navorsing en arbeidsbehoeftes duidelik: Die huidige geheelbestuur van kuddes gaan deur presisieboerderypraktyke na die individuele bestuur van diere beweeg.
PRESISIESELEKSIE
Identifiseer die sleutel-produksie-eienskappe wat wins aandryf sodat ’n teeldoelwit vasgestel kan word. “’n Teeldoelwit kan byvoorbeeld wees dat die ooi minstens haar eie gewig in kilogram lam op die ouderdom van 100 dae speen, asook minstens 8% van haar liggaamsgewig in kilogram wol per jaar,” sê Jasper.
Van dié ekonomiese eienskappe sluit in
groei, reproduksie, vagmassa, veseldikte of -lengte en lamgewig gespeen.
As die genetiese profiel van die ooie bekend is, kan korrektiewe paring met spesifieke teelramme gedoen word om spesifieke ekonomiese eienskappe te verbeter. “As ’n produsent sy kudde se toekomstige reproduksie wil verhoog, sal daar by teelramme meer klem gelê word op die teelwaarde vir getal lammers gespeen.”
Die ooinageslag van teelramme wat ’n hoër maternale teelwaarde vir speengewig het, sal swaarder lammers speen vanweë hul hoër melkproduksie en beter lamgrootmaakvermoë.
“Moet egter nie vir net een eienskap selekteer nie,” waarsku hy. “Sorg dat die teelwaardes vir al die ander eienskappe in balans is.”
’n Fout wat baie skaapboere maak, is om eerder vir mooier diere as doeltreffender diere te selekteer. Verkeerde seleksiepraktyke veroorsaak lae reproduksie en produksie. “Om die winsgewendheid van ’n skaapboerdery te verhoog, moet die genetiese potensiaal van ’n kudde gemaksimaliseer word deur wetenskaplike seleksiemetodes vir ekonomies belangrike kenmerke, soos meerlinggeboortes, groeitempo, voeromsettingsverhouding (VOV), wolproduksie en laer veseldikte. Ongeag hoe goed die prestasie van ’n kudde is, kan dit steeds deur seleksie verbeter word.”
HOOFSELEKSIEFAKTORE
Die winsgewendste produsente besef ál meer dat skape op grond van ekonomiese eienskappe en doeltreffendheid geselekteer moet word en dat die tradisionele hand-en-oogmetode alleen (fenotipiese seleksie) nie volhoubaar is nie.
Die hoofseleksiefaktore is reproduksie en VOV. “Die einddoel is om doeltreffender en beter aangepaste diere te selekteer om markgerigte produkte te lewer vir maksimum wins. In die nabye toekoms sal teelwaardes vir residuele voerinnames in seleksieprogramme gebruik moet word om diere te selekteer wat voer en weiding doeltreffender benut.”
Doeltreffende skape is die beginpunt van winsgewendheid – doeltreffender ooie wat met dieselfde kos (weiding en voer) meer kilogram lam of vleis per hektaar lewer. Die jongste aanbevole teikennorm vir doeltreffende ooie is dat elke ooi wat gepaar word, gemiddeld 0,75 kg lam (ekstensief) tot 1 kg lam (intensief) met speentyd op 100 dae per kilogram ooigewig (met paartyd) moet lewer.
“Nuwe tegnologie kan daartoe lei dat oor tien jaar dit dalk die algemene prestasie is, en nuwe teikennorme daargestel moet word.”
Doeltreffendheid kan ook gemeet word in kilogram lam en wol per hektaar per 100 mm reënval.
Navorsing toon dat groot verskille tussen diere se vermoë om weiding en voer te benut bestaan. Groot verskille kom ook voor in styseldeurvloeitempo’s deur die spysverteringstelsel. In party diere is meer as dubbeld die hoeveelheid aminosure en stysel beskikbaar vir produksie as in ander.
Dié verskille is oorerflik, en verskille in VOV word in talle proewe uitgewys. Die VOV van jong ramme wissel in verskillende studies van 3,2 tot 8,4; 4,0 tot 7,1; en 2,2 tot 15,1. Dié resultate toon dat party ramme tot twee keer meer voer as ander nodig het om dieselfde hoeveelheid vleis te produseer. “Deur die VOV met 1 kg te verbeter, word daar tans R76 per lam meer wins in voerkrale gemaak – wat 2,2 keer meer is as om die uitslagpersentasie met 1 persentasiepunt te verhoog,” sê Jasper.
43% WINSGEWENDER
Die GenTecSol-toetsstasie vir bulle naby Hochfeld in Namibië is die eerste volledig geoutomatiseerde netto voerinname-toetsstasie in Afrika. Die doel is om binne twee jaar teelwaardes vir netto voerinname, wat voerdoeltreffendheid meet, te ontwikkel om beeste te teel wat ’n doeltreffender VOV het.
“Deur byvoorbeeld beeste se VOV met 10% te verbeter, kan winsgewendheid met 43% verbeter word,” meen Jasper.
Seleksie vir netto voerinname sal in die toekoms ’n groot invloed op voerkraalkoste hê, asook op weidingsbenutting. “Navorsing toon dat vleisbeeste wat die genetiese vermoë het om voer doeltreffender te benut, in voerkrale en op veldweiding met minder kos vinniger sal groei as dié wat nie geneties meerderwaardig is ten opsigte van dié eienskap nie.”
Eersgenoemde bulle se nageslag sal veld doeltreffender omsit in vleis, en die veelading kan dus verhoog word omdat hulle doeltreffender ruvoerverbruikers is. Só word vleisproduksie per hektaar verhoog.
Hoewel voerdoeltreffendheid by skape hoogs oorerfbaar is en genetiese vordering vinnig gemaak kan word, bly ander prestasiegemete eienskappe – vrugbaarheid, groei, karkasgehalte, vagmassa, veseldikte en stapellengte – steeds belangrik.
Suksesvolle skaapboere weet daar is geen verskoning vir diere wat swak presteer nie, en daarom word hul diere volgens hul prestasie in die kudde gehou of uitgeskot, nie volgens voorkoms of sentiment nie.
“Met presisieskaapboerdery is die doelwit om die doeltreffendste ooie te identifiseer wat betref kilogram lam en kilogram wol per kilogram ooigewig geproduseer – die winsgewendste ooie. Die doel is om enersyds die ‘geldmakers’ te identifiseer en te behou omdat hulle ooie is wat wins dryf.”
Andersyds moet die “geldgebruikers” ook geïdentifiseer word sodat daar van dié “passasiers” ontslae geraak kan word.
TEGNOLOGIE HELP SELEKSIE
Die Pedigree Matchmaker-stelsel en die Maternal Pedigree Collection Tag System, die jongste tegnologie wat oor nagenoeg vyf jaar kommersieel beskikbaar sal wees, gaan kommersiële skaapboere toelaat om moeder- en lam-identifikasie te doen sonder om ooie en hul lammers op hul geboorteplek te identifiseer. (Die eerste proewe van Pedigree Matchmaker het pas in Suid-Afrika begin. Sien foto bo.)
Met dié identifikasie-inligting kan die winsgewendste ooie in kommersiële en ekstensiewe toestande geïdentifiseer word op grond van die inkomste wat hulle genereer uit die kilogram wol en kilogram lam geproduseer. “Met hierdie nuwe tegnologie en seleksiestrategie wil ons skaapboerdery na die volgende vlak neem en die winsgewendheid van skaapboerderye met tot 20% verhoog,” sê Jasper.
Australiese proewe toon dat ’n verskil van 80% bestaan in netto wins uit wol tussen topen swakker kuddes. Aan die vleiskant was die verskil 30% tot 40% in karkaswaarde. Waar individuele ooie se bruto marge bepaal is, is gevind dat tot 27% van ooie ’n negatiewe bruto marge gehad het. Deur dié ooie te verkoop, het die skaapboerdery se wins aansienlik verbeter.
Baie topskaapboere prul reeds ooie wat minder as 30% van hul gewig in kilogram lam op 100 dae speen.
Dié ooie moet uitgeskot en met produktiewer diere vervang word.
Deur ooie te selekteer op grond van lamgewig gespeen per kilogram ooigewig, word gelyktydig vir vrugbaarheid, grootmaakvermoë (moedereienskappe), melkproduksie, groeitempo, gehardheid en aanpasbaarheid geselekteer. Pleks daarvan om ooie op ’n vaste (vooraf bepaalde) ouderdom uit te skot, word hulle nou volgens doeltreffendheid en produktiwiteit, oftewel die hoeveelheid inkomste gegenereer, uitgeskot.
Hoogs produktiewe ouer ooie (ses jaar), wat meer as 75% van hul gewig in lam op 100 dae speen, word nog ’n kans gegee mits hulle gesond is (uier, tande en pote in goeie toestand) en hulle lammers goed kan grootmaak. Dit beteken ook dat daar meer jong ooie is om te bemark.
Strenger seleksie van jong ooie (hoër seleksie-intensiteit) is ook moontlik, en dit verseker ’n hoër algehele lampersentasie omdat jong ooie ’n 10% tot 20% laer lampersentasie as volwasse ooie kan hê. Deur hoë-potensiaal
ouer ooie langer te hou, word die langslewendheid van ooie geleidelik verbeter.
GROOTTE DEURSLAGGEWEND
Baie skaapboere glo steeds dat groter skape beter en dus winsgewender is, sê Jasper. Ooigewig in intensiewe gebiede is egter meestal te hoog – en in die ekstensiewe gebiede dikwels te laag – vir maksimale winsgenerering.
Navorsing toon dat optimale ooigewig deur die beskikbare voeding bepaal word. Dit verskil van omgewing tot omgewing.
“Hoewel optimum grootte deur die omgewing bepaal word, toon bioekonomiese modelle dat die winsgewendste ooigewig 60 kg tot 70 kg is. Hoewel swaarder ooie se lammers vinniger groei, word die onderhoudskoste van ooie swaarder as 80 kg te hoog, wat ’n betekenisvolle verlaging in wins veroorsaak. Daarteenoor verg ooie ligter as 60 kg meer tyd en voer om hul lammers markklaar te kry omdat hul lammers ’n laer groeipotensiaal het.”
Ooie onder 50 kg het ’n laer ovulasietempo met ’n laer lampersentasie.
“Vanweë verskillende omgewings waar daar met skape geboer word, word ’n standaardooigewig wat oral geld, nie aanbeveel nie.”
Die seleksie van ooie op grond van lamgewig gespeen (of die winsgewendste of doeltreffendste ooie), sal die optimale ooigewig vir ’n spesifieke omgewing dikteer.
“Australiërs glo dat hulle in die toekoms ooie gaan teel wat op agt maande gepaar kan word en minstens hul eie gewig in kilogram lam op 12 weke gaan speen.” Faktore, soos die omgewing, klimaat, tipe weiding, voervloei, infrastruktuur en bestuursvlak, sal bepaal watter produksiestelsel vir ’n spesifieke skaapboerdery die winsgewendste is. Voorbeelde van produksiestelsels is onder meer intensiewe skaapboerdery, versnelde lamstelsels, kruisteling en geleentheidsvoerkrale.
Rekenaarmodelle bestaan om te bepaal wat die winsgewendste produksiestelsel is. Programme kan gevolglik gebruik word om die winsgewendste opsie te bepaal.
VERSNELDE LAMSTELSELS
“Versnelde lamstelsels word hoofsaaklik aanbeveel waar aangeplante gras of klawerweidings onder permanente besproeiing beskikbaar is, waar die klimaat só is dat hoë weidingsgroeitempo’s reg deur die jaar gehandhaaf kan word, asook waar dit strategies met gehalteweiding, soos groenvoer en/ of weimielies, aangevul kan word,” sê Jasper.
Die skaapbedryf is tans waar die melkbedryf ’n paar jaar gelede was. Toe was dit net nie meer ekonomies om op volledige rant soene (zerobeweiding) te melk nie, en boere was gedwing om ál meer vanaf weidings en/ of kuilvoer te melk met kragvoeraanvulling. Boonop blyk dit ook dat versnelde lamstelsels net ekonomies regverdigbaar is as meer skape op dieselfde oppervlakte aangehou kan word, soos by ’n intensiewe skaapboerdery.
“Die meeste topskaapboere skakel net hul kruisteeltrop in versnelde lamstelsels in, of net in jare wanneer puik weidingstoestande heers. Om vleisproduksie te maksimaliseer, gebruik van hulle produksiestelsels waar hul moederooie wolskape is – Merino’s of DohneMerino’s. Ooie word dan gepaar met witwolvleisramme om slaglammers te teel, en al die lammers wat gespeen word, word afgerond en verkoop.”
Vervangingsooie word jaarliks aangekoop vanaf minstens vier vooraf geselekteerde telers met kuddes van hoë gehalte om volgehoue seleksievordering te verseker.
KRUISTELING
Jasper meen oordeelkundige kruisteling is van die goedkoopste maniere om waarde tot ’n skaapkudde toe te voeg. “Die winsgewendste skaapboere het almal ’n komponentkruisteling om die voordele van basterkrag optimaal te benut omdat dit speengewig met tot 3,0 kg tot 5,5 kg verhoog.
“Oordeelkundige terminale kruisteling is ononderhandelbaar waar speenpersentasie dit toelaat,” meen Jasper.
Rekenaarmodelle bestaan om te bereken wat die maksimum aantal ooie is waarmee kruisteling gedoen kan word sodat daar steeds genoeg jong vervangingsooie beskikbaar is. Wanneer die speenpersentasie per lamtyd meer as 100% is, word aanbeveel dat minstens 20% van die ooie in ’n tweede kudde (kruisteeltrop) saamgevoeg en met witwolvleisramme gepaar word. As die speenpersentasie 110% is, moet 25% saamgevoeg word, en wanneer dit 120% is, moet 30% saamgevoeg word.
Die winsgewendste boere wat met hoogs vrugbare ooikuddes boer, kruis tot 50% tot 60% van hul ooie met witwolvleisramme van hoë gehalte vir maksimum wins.
“Kruisteling is ’n vorm van presisieboerdery omdat die vleisramme wat gebruik word, noukeurig op grond van hul BLUPteelwaardes uitgesoek word.” Die beste vleisramme om vir kruisteling te gebruik, is dié met die hoogste BLUPteelwaarde vir “speen direk”. Dié ramme moet verkieslik in die top10%, maar nie laer as die top40%, van die ramme wees nie.
“Die speen direkteelwaarde is die groeigene wat ramme aan hul nageslag oordra.”
Voerkrale betaal ’n premie vir kruislammers omdat hulle vinniger groei en ’n uitstekende VOV het, asook ’n hoë uitslagpersentasie. In ’n ondersoek met 2 000 teelooie is die helfte van die ooie gepaar met vleisramme wat in die top20% vir groei was, en die res met ramme wat in die onderste 20% vir groei was. Eersgenoemde ramme se lammers was met slagouderdom 5,44 kg swaarder, wat tans R190,40 hoër inkomste per lam verseker weens die gebruik van geneties beter teelramme.
NUWE TEGNOLOGIE
Jasper meen hoogs winsgewende skaapboere stem saam dat die toekoms van skaapboerdery in tegnologie lê. Volgens dr. Johan Willemse van die Universiteit van die Vrystaat gaan ’n produsent baie moeilik sy inkomste teenoor uitgawe verhoog sonder om nuwe tegnologie en bestuursmetodes te gebruik.
“In die volgende dekade sal ’n nuwe geslag plaasbestuurders na vore kom wat die huidige papiernotaboek doeltreffend met digitale toerusting vervang – wat eenvoudiger en doeltreffender is.”