WAT STAAN IN ARTIKEL 25?
■ Niemand mag eiendom ontneem word nie behalwe ingevolge ’n algemeen geldende regsvoorskrif, en geen regsvoorskrif mag arbitrêre ontneming van eiendom veroorloof nie. Eiendom mag slegs ingevolge ’n algemeen geldende regsvoorskrif onteien word: - vir ’n openbare doel of in die openbare belang; en - onderworpe aan vergoeding waarvan die bedrag en die tyd en wyse van betaling óf deur diegene wat geraak word aanvaar is óf deur ’n hof bepaal of goedgekeur is. Die bedrag van die vergoeding en die tyd en wyse van betaling moet regverdig en billik wees, en moet ’n billike ewewig toon tussen die openbare belang en die belange van diegene wat geraak word, met inagneming van alle tersaaklike omstandighede, met inbegrip van: - die huidige gebruik van die eiendom; - die geskiedenis van die verkryging en gebruik van die eiendom; - die markwaarde van die eiendom; - die omvang van regstreekse belegging en subsidie deur die staat ten opsigte van die verkryging en voordelige kapitaalverbetering van die eiendom; en - die doel van die onteiening. By die toepassing van hierdie artikel: - beteken die openbare belang ook die nasie se verbintenis tot grondhervorming, en tot hervorming om billike toegang tot al Suid-Afrika se natuurlike hulpbronne te bewerkstellig; en - is eiendom nie tot grond beperk nie. Die staat moet redelike wetgewende en ander maatreëls tref om, binne sy beskikbare middele, toestande te skep wat burgers in staat stel om op ’n billike grondslag toegang tot grond te verkry. ’n Persoon of gemeenskap wie se besitreg van grond regsonseker is as gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op grond van ras gediskrimineer het, is geregtig, in die mate wat deur ’n Parlementswet bepaal word, op óf besitreg wat regseker is óf gelykwaardige vergoeding. ’n Persoon of gemeenskap wat ná 19 Junie 1913 die besit van eiendom ontneem is as gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op grond van ras gediskrimineer het, is geregtig, in die mate wat deur ’n Parlementswet bepaal word, op óf teruggawe van daardie eiendom óf billike vergoeding. Geen bepaling van hierdie artikel verhinder die staat om wetgewende en ander maatreëls te tref om grond-, water- en verbandhoudende hervorming te bewerkstellig ten einde die gevolge van rassediskriminasie van die verlede reg te stel nie, op voorwaarde dat enige afwyking van die bepalings van hierdie artikel in ooreenstemming met die bepalings van artikel 36(1) is. Die Parlement moet die wetgewing, soos bedoel in subartikel (6), verorden.
wit boere is die probleem omdat hulle verwag dat belaglike pryse vir hul grond betaal word.”
Sy ervaring is anders. “Daar was gevalle in die grondeisehof waar die advokate wat namens die grondeienaars optree, gesê het hulle het die plaas vir minder as markwaarde aan die Regering
aangebied, maar die Regering het vyf jaar gewag voordat op die aanbod gereageer is.
“In ander gevalle is ’n transaksie gesluit om grond vir minder as markwaarde te verkoop, maar dan sloer die staat tien jaar om die geld oor te betaal sodat die oordrag kan plaasvind.”