Grondonteiening:
Boere op plaaslys praat
DIE bekendmaking van ’n lys plase wat volgens die burgerregte-organisasie AfriForum vir onteiening-toetssake geoormerk is, het tot groot ontsteltenis in landbougeledere gelei. Terwyl Agri SA gemoedere probeer kalmeer het en die Regering die juistheid van die lys ontken het, het van die boere op die lys hulle daaroor uitgespreek.
Die lys doen glo die ronde in die Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming. Mnr. Kallie Kriel, uitvoerende hoof van AfriForum, sê hulle het dit by ’n gesaghebbende bron gekry en dit is outentiek. Die oorspronklike lys bevat glo meer inligting. AfriForum het die formaat verander en van die inligting uitgehaal om eienaars te beskerm.
Kort ná die bekendmaking het die Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming gesê die lys is oneg. “Die lys is eerstens fiktief. En wanneer die departement onteien, is dit met vergoeding – soos die huidige wetgewing dit verlang,” sê me. Linda Page, woordvoerder van die departement.
Die ANC het wel bekend gemaak dat hy die Regering sy goedkeuring gegee het om 139 plase te onteien. Nie die ANC óf die departement wou vroeër duidelikheid gee oor of die plase sonder vergoeding onteien sal word nie. Die lys wat deur AfriForum versprei is, bevat egter die name van nagenoeg 195 plase.
EIENAARS
Van die eienaars van die plase het intussen na vore gekom. ’n Anonieme boer in die Oos-Kaap wie se plaas op die lys is, sê dit was die eerste keer dat hy gehoor het dat sy plaas moontlik op die lys is vir onteiening. Hy sê hy glo die lys bestaan, “aangesien hulle die plaas se naam reg gespel het”.
Hy het wel vier jaar gelede sy plaas aan die destydse Departement van Grondsake te koop aangebied, maar die prys was
te laag om te oorweeg. Sy plaas is produktief en word vir stoetboerdery aangewend.
Hy sê die plaas is hoogs ontwikkel met goeie infrastruktuur. Die plaas is ook reeds afbetaal en hy het geen lenings op die plaas uitgeneem nie.
Nog ’n boer, ook van die OosKaap wie se plaas op die lys is, het sy plaas onlangs gekoop. Daar was wel bespiegeling dat die plaas deur die Regering geoormerk is vir onteiening, maar hy kan dit nie bevestig nie. Sy plaas het hoe reënval en is baie vrugbaar.
’n Plaas buite Magaliesburg, Golden Valley, wat onderverdeel is en aan verskillende eienaars behoort, is volgens ’n omgewingswebwerf al 17 jaar lank in die oog van mynmaatskappye en die Regering. Die grondeienaars en ander boere in die omgewing veg al jare teen die aansoeke om prospektering. Op die webwerf is amptelike dokumentasie van 2001 waarin die Departement van Minerale Hulpbronne die plaas as potensiële myngrond aandui.
Volgens Netwerk24 is daar by Belfast in Mpumalanga ook drie plase wat grens aan ’n beoogde reusesteenkoolmyn van die myngroep Umsimbithi. Verskeie ander plaaseienaars het gesê daar is geen eise op hul plase waarvan hulle weet nie en hulle is in geen dispuut met die Regering betrokke nie.
TOETSSAKE
Mnr. Louis Meintjes, voorsitter van TLU SA, het op ’n gesamentlike nuuskonferensie van TLU SA, AfriForum en Sakeliga (voorheen AfriSake) gesê hy verwag dat die Regering in aanvanklike toetssake minder as markwaarde vir plase gaan bied, maar dit later sal opvolg met toetssake waar hy geen vergoeding sal aanbied nie. TLU SA meen die Regering gaan eers 40% tot 60% minder as markwaarde aanbied.
Die drie organisasies gaan saam ’n regstrategie vir teenkanting van die Regering se beoogde onteiening sonder vergoeding ontwikkel en het ander organisasies genooi om by hulle aan te sluit.
Mnr. Piet le Roux, uitvoerende hoof van Sakeliga, het gesê daar is by hom geen twyfel dat daar ’n lys is nie. “Daar is waarskynlik selfs meer as een lys.”
Die lnstituut vir Rasseverhoudinge (IRV) het ook in ’n verklaring gesê sy ontleders het die lys gesien en meen dit is geloofwaardig.
BESTUDEER LYS
Volgens Meintjes werk TLU SA deur die lys om meer inligting oor die plase te kry en hoop om die proses binnekort af te handel.
Tot dusver wys die inligting volgens hom dat die lys outentiek is. Dit bevat onder meer ook plase met grondeise waaroor die eienaar en Regering nie tot ’n vergelyk oor die prys kan kom nie. Hy weet ook van ’n plaas waar die boer ’n uitsettingsbevel ontvang het en waar die Regering klaarblyklik die plaas vir die minerale regte wil bekom.
Kriel het by navraag gesê die meeste eiendomme op die lys voldoen aan kategorieë soos wat die departement dit onlangs aan
Landbou.com (bit.ly/2Mr3p7V) verduidelik het, naamlik grond wat die departement ingevolge verskeie programme wil koop, maar die eienaars wil nie die grondwaardeerdergeneraal se waardasie aanvaar nie.
Op ’n vraag of daar verbande op die plase is, het Meintjes gesê tans lyk dit wel in die meeste gevalle só. “Daar is nie vandag boere wat nié verbande op hul plase het nie.”
Hy het later aan Landbou.com gesê tot dusver klop die soort plase op die lys glad nie met beloftes deur die ANC en Regering dat onteiening sonder vergoeding vir onproduktiewe grond gebruik sal word, of grond waar die eienaar afwesig is nie. “Op die oog af lyk dit almal na plase wat in produksie is.”
Die IRV sê die lys, asook uitlatings deur amptenare en ANClede, dui daarop dat produktiewe eiendomme en eiendomme met hoë waarde voorrang sal kry.
“Dit verskil – soos die IRV lank reeds waarsku – van versekerings deur die regerende party en regeringsleiers dat net onproduktiewe grond onteien sal word.”
Meintjes sê wanneer die drie organisasies regstappe doen, “sal ons wil weet hoekom ’n betrokke plaas gekies is”. Hy sê as die Regering onteiening sonder vergoeding wil toepas, moet hy kan sê hoekom hy die grond gekies het.
‘Daar is nie vandag boere wat nié verbande op hul plase het nie.’