Dok Faffa: Dié 4 dinge bepaal veebedryf se toekoms
Wêreldveeartsdag word op 27 April gevier. Een van die grootste vaandeldraers vir die beroep is dr. Faffa Malan, die man agter die miljoene bladlese op Vra vir Faffa op Landbou.com en boeke waarvoor gevestigde en nuwe boere lang toue staan.
Lekker boer!” het al volksbesit geword sedert die beminde veearts dr. Faffa Malan begin het om sy bydrae op die TV-program Landbou“Lweekliks
met dié woorde af te sluit nadat hy kykers praktiese raad oor dieregesondheid gegee het.
Ongeag waar hy in die landbouwêreld beweeg, ken baie hom, en dié wat nog nie blad geskud het nie, wil hom graag ontmoet.
Malan se innemende geaardheid en die wyse raad van sy en sy span landboukenners is die suksesgeheim van die rubriek Vra vir Faffa op Landbou.com, met meer as 11 miljoen besoeke.
Hy het in Pretoria grootgeword, waar hy aan die Laerskool Pretoria-Oos en die Afrikaanse Hoër Seunskool onderrig is. Daar het deelname aan die Voortrekkerbeweging reeds ’n groot rol in sy lewe begin speel, want hy het daarvan gehou om dinge in groepsverband te doen. “Dit maak jou sterker as jy dinge saam met groepe geesdriftige mense doen.”
MALAN WORD VEEARTS
Die saadjie om ’n veearts te word is reeds in graad 10 deur prof. Danie Joubert, sy peetpa, gesaai deur hom vir dié beroep te inspireer. Joubert was later rektor van die Universiteit van Pretoria. Malan se pa, Francois, was ’n bestekopnemer en ingenieur, en sy ma, Bessie, ’n onderwyseres.
Ná weermag, waar Malan as infanteris die rang van sersant gehad het, is hy na die Universiteit van Pretoria vir sy B.VSc.-studie. Hy het aan die einde van sy eerste jaar keuring vir veeartsenystudies gekry. Daardie jaar is net 36 studente gekeur teenoor vandag se meer as 200. (Hy was ook nog 30 jaar as medic by die kommandostelsel betrokke.)
Nadat hy in 1968 klaar gestudeer het, het Malan eers by die bakteriologie-afdeling van Onderstepoort se veterinêre instituut gewerk
voordat hy die private sektor betree en vanaf 1970 saam met drr. Sybrand van den Berg en Toit Malan op Vrede as veearts gaan werk het. Hulle het groot dele van die OosVrystaat en Mpumalanga bedien en later ’n dierehospitaal gebou.
NAVORSING OOR PARASIETE
Einde 1977 het hy by die dieregesondheidsmaatskappy Hoechst se navorsingseenheid op Malelane gaan werk, wat later na Intervet en Intervet-Schering Plough verander het en tans as MSD bekend is. Malan was 25 jaar lank die navorsingsbestuurder van die Malelane-navorsingseenheid. Daar het hy en sy span navorsing oor in- en uitwendige parasiete gedoen deur middels te toets en nuwe middels te ontwikkel. Saam met dr. Neil Fourie is middels soos Panacur, Delete All, Unidose, Solution, Fluxacur, Nem-A-Rid en Ex-A-Lint geëvalueer en ontwikkel.
“Die navorsingseenheid is langs die Krugerwildtuin. Die wilde diere word nie teen parasiete behandel nie en baie van hulle is met bosluise oortrek. Sommiges vrek, maar die sterkstes oorleef. Sulke diere kom ook op plase voor. Boere moet hulle identifiseer, want hulle het die vermoë om die parasiete se gevolge af te weer,” sê Malan.
Sebras het byvoorbeeld tot 124 miljoen inwendige parasiete, maar hulle is altyd spekvet. ’n Boer kan byvoorbeeld sy skape se mis laat ontleed om die getal wurmeiers vas te stel. “Die diere in dieselfde trop wat minder wurmeiers as die ander het, is die diere waarmee hy moet boer vanweë hul natuurlike vermoë om te oorleef.”
FAMACHA-KAART ONTWERP
Dit is hoe die Famacha-kaart tot stand gekom het. Skape wat nie saam met haarwurms kan lewe nie, ontwikkel bloedarmoede wat aan die kleur van die oogslymvlies gesien kan word. As dit helderpienk of rooi is, beteken dit die dier is aangepas. Hoe ligter die kleur is, hoe erger is die besmetting.
Malan het lank saam met dr. Jan van Wyk en prof. Gareth Bath, eens albei aan die fakulteit veeartsenykunde by Onderstepoort verbonde, navorsing daaroor gedoen. Hulle het ’n stelsel ontwikkel om haarwurmbesmetting (en weerstandigheid) by vee op grond van die oogslymvlies se kleur met ’n kleurkaart te meet. Dit is op Bath se aanbeveling die Famacha-kaart (Francois Malan Chart) genoem. Dié kaart word oral in Suider-Afrika en in die buiteland gebruik.
Hulpmiddels soos dié hou boere op hul grond. “’n Veearts speel in die hedendaagse omstandighede ’n belangrike rol om die landbousektor te help om voedselsekerheid te verbeter en veilige voedsel te lewer. Ongelukkig word boere in sommige kringe vir alles en nog wat geblameer, soos dat hulle kwansuis té veel water, veemiddels en kunsmis gebruik en dat hul diere die omgewing en die atmosfeer besoedel. Dis egter aan sulke mense wat ons vra: Hoe kan jy die boer met jou mond vol kos kritiseer?
“Daarom probeer ek deur my beroep om die landbou se belangrike rol te beklemtoon; wat boere alles doen om seker te maak mense het kos om te eet.”
Dié taak is veral sedert 2008 in die kollig toe hy op 63-jarige ouderdom afgetree het, nadat hy ook by MSD se hoofkantoor in Spartan, Johannesburg, as bemarkingsbestuurder gewerk het. Hy is nog op ’n kontrakbasis by Malelane betrokke en lei daar en elders in Suid-Afrika en Namibië jaarliks sowat 500 mense, soos koöperasiepersoneel, in parasietbekamping op sodat hulle kundige raad aan boere kan gee. Hy tree ook op boeredae en by diereforums op.
VIRTUELE VEEARTS
Ná sy aftrede het Malan ook ’n virtuele veearts geword met sy betrokkenheid by Landbouweekblad se webwerf. Dit het begin met ’n gesprek in 2005 met Jan Bezuidenhout, destydse hoof van Landbou.com, waarna hulle saam met Intervet besluit het om ’n vraag-en-antwoordrubriek op Landbou.com te begin, genaamd Vra vir Faffa.
Dit bestaan uit praktiese oplossings vir haas elke probleem. Daar is reeds sowat 4 000 oplossings wat deur Malan en talle ander kundiges geskryf en 11 miljoen keer gelees is.
Malan sê hierdie suksesse is danksy
die skep van kommunikasiekanale sodat mense met mekaar kan praat, wat op sy beurt die weg vir samewerking baan. “Kyk net hoe gou die probleem met bek-en-klouseer naby Makhado en Polokwane verlede jaar beperk is. Private en staatsveeartse, asook produsente-organisasies (boere) en landbouorganisasies het blitsig ná die uitbreking vergader om te besluit hoe die siekte bekamp moet word.”
Die nasionale dieregesondheidsforum is betrek en die Herkouerveterinêre Vereniging van Suid-Afrika (Ruvasa) was ook deel van die eendragtige spanpoging. “Dié samewerking was vir my die groot waarde.”
Dit het die weg vir verdere samewerking gebaan.
Hy sê Landbouweekblad se grondberaad saam met Agri SA op Bela-Bela verlede jaar wys óók hoeveel waarde samewerking vir Suid-Afrika inhou. Die landbousektor is in staat om baie werksgeleenthede te skep. Dit moet met opleiding gepaardgaan. Daar is baie opkomende boere en die doel is om hulle van bestaansboerdery weg te kry tot op kommersiële vlak.
“’n Boer is nie meer net ’n boer nie, maar ’n bestuurder.”
WAT HET ALLES VERANDER?
Die landbou het baie verander sedert hy veearts geword het, sê Malan. Vandag staan die landbou midde-in ’n inligtings- en tegnologierevolusie. Boere kan baie inligting op die internet bekom. Veeartse moet ook daarby aanpas deur byvoorbeeld van die behandeling van individuele diere tot op ’n meer omvangryke grondslag uit te brei – dus op kudde- en selfs ’n breër grondslag.
“Dit gaan oor kuddegesondheid en die ekonomiese verbetering van ’n hele boerderystelsel, byvoorbeeld met navorsing oor genomika wat nou momentum kry om die aangesig van veeteelt te verander. Boere kry dus toegang tot diere met genomiese teelwaardes waarmee hulle nie net sekere eienskappe versterk nie, maar ook bepaalde swak punte kan uitskakel.”
Die verbetering van entstowwe val ook in daardie klas. Nogtans kom siekte-uitbrekings steeds voor omdat sekere boere dit nie wil gebruik nie of nie reg gebruik nie. In dié opsig het veeartse ’n belangrike opleidingstaak. “As Suid-Afrika ’n naspeurbaarheidstelsel en bewegingsbeheer gehad het, sou die bek-en-klouseeruitbreking in Limpopo nie gebeur het nie.
“Die nuwe geslag boere moet daarop verbeter deur die beskikbare tegnologie toe te pas. Die benadering om gedurig vure dood te slaan, is nie meer nodig nie. Tree eerder verstandig en voorkomend op.”
WEERSTAND TEEN ANTIBIOTIKA
Die grootste hedendaagse bedreiging is weerstand teen antibiotika – nie net by diere nie, maar ook by mense. Bakterieë (en dus siektes) wat tot dusver suksesvol deur dié middels bestry is, bou nou weerstand op. ’n Internasionale span kundiges is besig met ’n ondersoek onder die vaandel van die Antibiotics Stewardship-program (deel van die Wêreldgesondheidsorganisasie). Drastiese stappe is noodsaaklik om antibiotika sinvoller te gebruik.
“Suid-Afrika se dieregesondheids- en mediese bedryf werk nóú saam. Dis ons grootste taak vir die toekoms. Mens en dier het dieselfde kieme. Daar is reeds ’n verbod op sekere antibiotika vir dieregebruik om dit eksklusief vir mense te hou,” sê Malan.
Die tweede taak is onbekende siektes en ongeïdentifiseerde virusse. “Voortdurende navorsing is noodsaaklik.”
SOÖNOSES SE BEDREIGING
Die derde stryd is teen soönotiese siektes – siektes wat tussen diere en mense oorgedra word. Brucellose is die “modelsiekte” wat die meeste voorkom en waarvoor ’n bestuurstrategie ontwerp is. Ondanks die mens se kennis daarvan en die skade wat dit aanrig, neem brucellose egter steeds toe onder vee.
“Dit lyk vir my sommige boere steur hulle nie daaraan nie. Ons het goeie wetgewing wat sulke siektes kan bekamp en vereis dat dit by die staat aangemeld moet word, maar brucellose woed steeds voort. Bekamping is nie net die staat se probleem nie, maar elke boer s’n. Dis húlle wat daaronder ly. As ’n boer biosekerheid reg toepas deur byvoorbeeld lyndrade in stand te hou en nie vee uit onbetroubare bronne aan te koop nie, sal hy sélf voordeel trek,” sê Malan.
Malan beskryf die bekampingsmaatreëls as die drie H’s: Hekke, heinings (hou dit heel en toe) en harsings (gebruik jou verstand).
Biosekerheid strek selfs wyer. ’n Mooi bees op ’n veiling kan brucellose, trichomonose of weerstandige bosluise hê. Die boer moet dus altyd aan dieregesondheid dink. “Ongelukkig is daar dikwels die versoeking om stilletjies van siek diere ontslae te raak. Só word die siekte verder versprei.”
NASPEURBAARHEID SE ROL
Die vierde taak is naspeurbaarheid. “Ons het geweet bek-en-klouseer gaan die een of ander tyd uitbreek. Voorkomingsmaatreëls is nie goed genoeg nie, want diere kan van een distrik na ’n ander geneem word sonder dat opgetekende data daarvan bestaan. Die probleem is dat Suid-Afrika nie behoorlike naspeurbaarheid het nie. Dit is uiters belangrik dat die land so ’n stelsel kry soos wat
in Namibië en Botswana geld, waar alle vee volgens wet behoorlik gemerk moet word om identifisering te verseker.
“Die stelsel sal landwyd verseker die beweging van diere kan deeglik gemonitor word om die verspreiding van siektes te beperk. Dis hoekom Namibië en Botswana groot uitvoerders van rooivleis is – hulle pas naspeurbaarheid toe.”
Nadat Suid-Afrika sy bek-en-klouseervrye status verloor het, het vleispryse boonop gedaal. “Elke veeboer het gevolglik daaronder gely.”
GROOTSTE VERANDERINGE
Suid-Afrika se veeartse is uiters kundig en baie vir veeboere werd. Party boere wil egter nie geld bestee nie en vra eerder raad by ander mense, dikwels met slegte gevolge. Dit frustreer Malan as mense op sosiale media oplossings soek en soms onsinnige raad kry. As hulle net een dier met ’n veearts se besoek kon red, sou dit reeds die koste gedek het.
Sommige mense raak kwaad wanneer ’n veearts soms nie ’n diagnose oor die telefoon wil maak nie. “’n Veearts mag egter nie sommerso ’n diagnose sonder ’n persoonlike verhouding met die boer en kennis van sy veeboerdery maak nie.”
Nóg ’n bron van kommer is boererate en brousels. Dit kan meer skade aanrig as om die dier gesond te maak. “Sal jy die raad vir jou of jou gesin gebruik? Gebruik eerder middels wat wetenskaplik ontwikkel en deur die registrateur van veemiddels goedgekeur is.”
DIE PAD VORENTOE
Malan word in Julie 74 jaar oud, maar verstadig nie sy pas nie. Hy het wel amptelik afgetree, maar werk nog volstoom deur Vra vir Faffa te behartig, aan Landbouweekliks deel te neem, praatjies op boeredae te lewer en mense by Malelane en elders op te lei.
Hy het baie bevrediging uit sy loopbaan geput. Een van sy hoogtepunte was toe Landbouskrywers SA hom in 2007 as nasionale Landboukundige van die Jaar aangewys het.
“Dit het my die geleentheid gebied om die beste boere in die land te leer ken en vriende te maak.”
Nóg ’n hoogtepunt was toe hy as voorsitter van Southern Hemisphere Product Enhancement and Development (Spead) geword het, ’n liggaam wat betrokke was by die ontwikkeling van nuwe middels.
As bestuurder van Ruvasa werk hy nou saam met veeartse in sowat 150 praktyke en laboratoriums wat maandeliks aan hom verslag doen oor siektes.
“Ek is ’n pensioentrekker en staan in niemand se pad nie. Ek is bloot besig om terug te gee wat ek in my beroep ontvang het. Indien ek elke dag ’n verskil in iemand se lewe kan maak, is ek gelukkig. As ’n mens immers iets kan gee, ontvang jy baie meer. Ek het ’n goeie verhouding met mense op alle vlakke van die samelewing. Daarvan getuig my byna 5 000 kontakte op Facebook. Almal is deel van my netwerk kennisse en kundiges met wie ek saamwerk.
“Om lewens te red, is my groot beloning. Daarom wil ek nog onbepaald ’n rol speel.”
‘Deur my beroep beklemtoon ek boere se belangrike rol . . . wat boere alles doen om seker te maak mense het kos om te eet.’