Aalwyne Gee jou vaal wintertuin woema met dié kleurkerse wat nie veel water óf onderhoud verg nie
Aalwyne verg min water en onderhoud en is op hulle mooiste in die winter as die res van die tuin gewoonlik op sy vaalste is. Drie kenners verduidelik hoe jy dié staatmakers gelukkig hou.
Bergaalwyne wat teen Bosveldkoppies pronk, Kwazulunatal se kandelaaraalwyne, die bitteraalwyne van die SuidKaap, die Ooskaap se uitenhaagaalwyne, die treffende kokerbome op die Noordkaapse vlaktes... van brandrissierooi en perskepienk tot geel en oranje; van 7 m hoë bergaalwyne tot wit grasaalwyne wat maar 10 cm hoog word – sonder dié kleurontploffings sou die Suidafrikaanse winterlandskap maar bra vaal gewees het.
Dis juis die verskeidenheid groeiwyses, blaaren blomvorms, groottes
en kleure wat aalwyne so onweerstaanbaar maak, skryf
Gideon Smith (regs) in die Eerste veldgids tot aalwyne van
Suiderafrika. Meer as 500 spesies reg oor die wêreld is bekend waarvan 120 inheems aan Suidafrika is. Platteland het gaan kers opsteek by Gideon, wat al ses aalwynboeke agter sy naam het, en die aalwyntelers Leo Thamm (links) van Sunbird Aloes in Randburg en Andy de Wet (regs) van De Wet Plant Breeders en The Aloe Farm by Hartbeespoort. >
“’n Aalwyn kan mooi wees op sy eie, maar ’n massa-aanplanting van dieselfde aalwyn kan letterlik die asem wegslaan,” sê Gideon. “Die plante is in alle opsigte ware Afrika-ikone.”
Leo en Andy is dit eens: Aalwyne vul nie net die tuin met kleur in ’n tyd van die jaar wanneer blomme skaars is nie; navorsing toon die blomme lok ook nagenoeg 140 verskillende voëlspesies – van suikerbekkies, vinke en rooioogtiptolle tot spreeus en kwêvoëls – op soek na nektar of insekte wat die blomme besoek.
Die basiese dinge
Aalwyne behoort tot die genus Aloe, wat uit meer as 550 blomdraende vetplantspesies bestaan. ’n Nuwe plantklassifikasiestelsel wat DNS as hoofinstrument gebruik, het die plantgroep onlangs van die Aloaceae
familie na die Asphodelaceae-familie geskuif. In die natuur kom aalwyne hoofsaaklik voor in Afrika suid van die Sahara, die Arabiese skiereiland, Madagaskar en ’n paar eilande aan die ooskus van Afrika.
Aloe vera, die medisyne-aalwyn, is die bekendste van dié spesies met ’n verstommende klomp medisinale en kosmetiese gebruike. Die omset van hierdie bedryf word op sowat US$110 miljard (ongeveer R1,43 biljoen) geraam, wat dit waarskynlik die belangrikste medisinale plant ter wêreld maak. In Suid-afrika word veral Aloe ferox vir medinale en kosmetiese doeleindes gebruik. “You ask me what were the secret forces that sustained me during my long fasts,” skryf Mahathma Gandhi in sy biografie. “Well, it was my unshakeable faith in God, my simple and frugal lifestyle and the aloe whose benefits I discovered upon my arrival in South Africa at the end of the 19th century.”
Spesies vs. hibriede en kultivars
Aalwyne wat in die natuur voorkom en onderling suiwer teel, staan as ’n spesie bekend. Voorbeelde is die boek-, tarentaal-, vuurpyl- en spikkel- aalwyn, en natuurliefhebbers versamel hulle graag. Tuinaalwyne is meestal aalwynkultivars of -hibriede wat deur die mens geteel word vir spesifieke eienskappe.
Veral Arthur Koeleman het van 1950 tot 1990 pionierswerk gedoen met die teel en registrasie van aalwynkultivars, en vandag sit Andy en Leo sy werk voort.
“Aalwynhibriede word met die tuinier in gedagte geteel,” sê Andy. “Hulle groei vinniger en makliker, blom oorvloedig en het helderder kleure. Hulle is ook meer voorspelbaar: Jy weet hoe groot hulle gaan raak, wanneer hulle gaan blom en presies wat die kleur gaan wees. Al dié faktore is belangrik as jy jou tuinuitleg beplan.”
Volgens Leo gee die feit dat gene wat nooit in die natuur bymekaar kan kom nie, maar wel met handgemaakte kruisings gekombineer kan word, hibriede ’n aansienlike voorsprong. “Heelwat wildeaalwynbevolkings is onder druk, al is die spesie self nog nie bedreig nie,” sê Leo. Daar verskyn byvoorbeeld reeds 46 aalwynspesies op die Rooilys van Suid-afrikaanse plante.
“Die verantwoordelike oplossing vir die tuinier is om ’n aalwynkultivar te kies in plaas daarvan om die plante uit die natuur te verwyder of plante langs die pad te koop wat duidelik nie van ’n kwekery afkomstig is nie. Plantstropers is maar net wilddiewe in ’n ander gewaad.”
Gideon reken in die toekoms sal met die teel van hibriede gepoog word om plante te kweek wat nóg langer blom, siektebestand is, in meer vogtige en skaduryke toestande kan groei, en met nóg indrukwekkender argitektoniese blare en rosette spog.
Beplan jou aalwyntuin
’n Aalwyntuin is maklik om te vestig en versorg, en sal dekades lank mooi bly. Só maak ’n mens: 1
Kyk rond watter aalwyne in jou omgewing groei. “Ander plante wat ’n geskikte aalwynklimaat aandui, sluit in broodbome, avokado’s, bougainvilleas en koraalbome,” sê Leo.
2
Kies die regte plek Direkte sonlig is ’n vereiste vir gesonde groei. Dis moeilik om die minimum hoeveelheid sonlig te bepaal, maar liefs nie minder as 4-5 uur per dag nie. Plant aalwynkruisings aan die noordekant van ’n sonnige muur of huis en onthou dat sommige plekke wat in die somer son kry, regdeur die winter in skaduwee kan wees. Aalwyne wat te min son kry, is meer vatbaar vir siektes, groei stadiger, blom swakker en sal skuins oorhel in die rigting van die lig.
Onthou dat bome en aalwyne nie goeie maats nie – moet dus nie kleiner aalwynsoorte aan die suidekant van groter plante plant nie. En tensy jy in ’n winterreënvalstreek bly, moet jy ook probeer om nie plante wat in die droë seisoen baie water nodig het met aalwyne te kombineer nie.
3
Wat van koue en ryp? Volgens Leo is die reënvalstreek nie so belangrik vir gewone tuiniers nie omdat aalwynkruisings kos en water gebruik wanneer dit beskikbaar is. Omdat die meeste aalwyne in die winter blom, is koue eerder die grootste bepalende faktor.
Andy sê die blomme is die kwesbaarste deel van die plant, en veral kleiner hibriede moenie in ooptes geplant word nie. “Ons het al heelwat aalwyne geteel wat blom voor en ná die ergste koue, soos die Aloe ‘Peri-peri’, Aloe ‘Andy’s Orange’ en
Aloe ‘Autumn Haze’. ’n Ander oplossing is om eerder aalwynhibriede te plant wat regdeur die jaar blom, soos Aloe ‘Tiger Eye’, Aloe ‘Lemon Drops’, Aloe ‘Little Jewel’ en Aloe ‘Havenga’s Pride’.”
’n Ander blink plan is om aalwyne in potte te plant omdat jy die plante onder beskutting kan inskuif as dit snerpend koud raak. Die meeste aalwynkruisings vaar goed in potte. “Aloe ‘Berry Sorbet’ is een van die kultivars wat die vroegste blom in die wintertuin,” sê Leo. “Sy blomseisoen kan strek van April tot einde Julie en danksy die hanteerbare grootte werk hulle uitstekend in potte.” >