Epstein-Barr-virus (EBV): overdracht, gevolgen & behandeling

Het Epstein-Barr-virus (EBV) is de veroorzaker van de ziekte van Pfeiffer of klierkoorts (mononucleosis infectiosa). Het virus speelt ook een rol bij de ontwikkeling van verschillende soorten kanker. Epstein-Barrvirussen zijn wereldwijd wijdverbreid en behoren tot de meest voorkomende virussen die ziekten bij de mens veroorzaken. Bijna alle mensen ondergaan tijdens hun leven een EBV-infectie, maar symptomen van klierkoorts komen niet altijd voor. Bij ongeveer de helft verloopt de infectie onopgemerkt. Een bloedtest en de detectie van bepaalde antilichamen kunnen worden gebruikt om duidelijk te bepalen of je reeds een EBV-infectie hebt gehad. Het Epstein-Barr-virus behoort tot de familie van herpesvirussen en wordt ook wel humaan herpesvirus type 4 (HHV-4) genoemd. De genetische samenstelling van het virus bestaat uit dubbelstrengs DNA, dat wordt omgeven door een soort kapsel gemaakt van een eiwitstructuur: de zogenaamde capside of eiwitmantel. De capside heeft op zijn beurt een omhulsel die bedekt is met oppervlakte-eiwitten die als spijkers naar buiten steken. Na infectie blijft het virus (net als andere herpesvirussen) levenslang in het lichaam en het wordt onder controle gehouden door je immuunsysteem. Een besmetting met Epstein-Barrvirus wordt dus nooit geheel opgeruimd.

Tot nu toe (anno 2020) is er geen behandeling die rechtstreeks werkt tegen het Epstein-Barr-virus (EBV). In de regel regelt het immuunsysteem dat de infectie de kop in wordt gedrukt. Om het immuunsysteem tijdens het genezingsproces te bevorderen, is het raadzaam om jezelf veel rust te gunnen en voldoende (water) te drinken bij de ziekte van Pfeiffer (klierkoorts). Symptomen zoals keelpijn of koorts kunnen indien nodig worden verlicht met vrij verkrijgbare medicijnen, bijvoorbeeld met paracetamol.

De ziekte van Pfeiffer is genoemd naar de Duitse internist en kinderarts Emil Pfeiffer (18461921), die de ziekte in 1889 als eerste beschreef. Op basis van twee van de belangrijkste symptomen (gezwollen lymfeklieren en koorts) noemde hij de ziekte destijds ‘klierkoorts’. Zeven jaar oude Nigeriaanse jongen met een zwelling in de kaak die reeds enige maanden aanwezig is als gevolg van een Burkitt-lymfoom. Bron: Mike Blyth, Wikimedia Commons (CC BY-SA-2.5)

De virologen Anthony Epstein en Yvonne Barr ontdekten in 1964 een herpesachtig virus met behulp van de elektronenmicroscoop in cellen van het burkitt-lymfoom, een zeer agressieve tumor met een snel progressief ziektebeloop, en zij vermoedden dat het de oorzaak van de kanker was. Pas in de jaren zestig legden de onderzoekers, Werner Henle (19101987) en Gertrude Henle (19122006), beide virologen, het verband tussen het Epstein-Barr-virus, de ziekte van Pfeiffer en het Burkitt-lymfoom, alhoewel de exacte relatie tussen EBV en het burkitt-lymfoom anno 2020 nog niet duidelijk is. Infectie met het virus komt meestal voor in de kindertijd en dan verloopt een infectie meestal zonder (noemenswaardige) symptomen. De ziekte van Pfeiffer komt in 3060 procent van alle gevallen voor bij adolescenten of volwassenen. Vanaf 40 jaar is ongeveer 98 procent van de mensen besmet met EBV. Na zowel een asymptomatische als een symptomatische infectie blijft het virus in het hele lichaam bestaan; het wordt dus nooit helemaal opgeruimd. Het virus kan opnieuw worden geactiveerd zoals dat met alle herpesvirussen het geval is. Een reactivering wordt meestal niet opgemerkt door de gastheer en wordt al snel in toom gehouden en ingeperkt door het immuunsysteem.

Als er immunosuppressie is (bijvoorbeeld bij hivgeïnfecteerde mensen of na een orgaantransplantatie), kan het virus zich (bij reactivering) ongecontroleerd vermenigvuldigen en bijdragen aan de ontwikkeling van verschillende zeldzame kankers. Al langere tijd wordt vermoed dat EBV een belangrijke etiologische rol speelt bij ziekten zoals de ziekte van Hodgkin of Hodgkin lymfoom (lymfeklierkanker), Burkittlymfoom (endemisch in Afrika) en andere lymfomen, en bij lymfoproliferatieve aandoeningen na transplantatie. EBV hoort daarom samen met het hepatitis B-virus (HBV), het hepatitis C-virus (HCV), het humaan papillomavirus (HPV), het humane T-lymfotroopvirus type 1 (HTLV-1) en het humaan herpesvirus 8 (HHV8, ook bekend als Kaposisarcoomherpesvirus, KSHV) aan een groep menselijke virussen die verantwoordelijk zijn voor 10 tot 15 procent van alle kankers wereldwijd. Een EBV-infectie wordt beschouwd als een mogelijke risicofactor voor het ontstaan van nasofarynxcarcinoom (ook wel NPC naar de Engelse term nasopharyngeal carcinoma), een in Europa en de Verenigde Staten zeer zeldzame vorm van plaveiselcelcarcinoom in de neusen keelholten. EBV alleen is echter niet voldoende voor de ontwikkeling van kanker, zoals blijkt uit het kleine aantal kankers in vergelijking met de verspreiding van virussen. Andere factoren spelen hier een rol (chromosomale translocatie van het c-Mycgen, een gen dat de expressie van andere genen reguleert). In de literatuur wordt malaria ook besproken als een potentiële cofactor. Menselijke borstkankercellen worden ook vaak geïnfecteerd door Epstein-Barr-virussen, zonder dat er een oorzakelijk verband wordt gezien. Hoewel EBV geen borstkankervirus is, verandert het de reactie van borstkankercellen op de taxanen (bepaalde medicatie) die bij chemotherapie worden gebruikt. Taxanen verstoren de celstructuur waardoor celdeling niet meer goed plaatsvindt.

Fibroadenomen (goedaardige bindweefselknobbeltjes in de borst) worden zelfs vaker door Epstein-Barr-virussen besmet dan borstkankercellen.

Wereldwijd worden jaarlijks meer dan 100 duizend kwaadaardige tumoren toegeschreven aan het EpsteinBarr-virus. Als je bedenkt dat bijna alle mensen besmet zijn met EBV, lijken de virussen slechts sporadisch tot kanker te leiden. Aangenomen wordt daarom dat hierbij nog andere factoren een rol spelen. Het is anno 2020 nog steeds niet duidelijk waarom sommige mensen kanker ontwikkelen jaren nadat ze EBV hebben gekregen of waarom dit bij de meeste mensen niet gebeurt. Het virus infecteert B-cellen die deel uitmaken van je immuunsysteem en die het lichaam beschermen tegen ziekten. Het kan de (werking van deze) cellen verstoren, waardoor ze onbeheersbaar worden en groeien. Het is ook aannemelijk dat andere factoren een rol spelen bij het ontstaan van kanker. Mensen lopen bijvoorbeeld een hoger risico op een met EBV-geassocieerde kankers als ze ook een andere aandoening hebben die hun immuunsysteem treft en verandert.(Mens en gezonheid/ Foto: 123RF)