Docomomo_tr: 15 yılın birikimi

Koruma pratiği yerel bir etkinlik olabildiği ölçüde başarılı olacağından, modern mimarlık mirasının korunması için de, yere ve zamana göre değişecek koşul ve ölçütleri göz önüne alabilen bir yaklaşımın sürdürülebilmesi gereklidir. Öte yandan, koruma alanının evrensel çerçeveleri yönlendiricidir; bu yüzden, Türkiye örneğini karşılaştırmalı bir bakış açısıyla diğer ülkelerin deneyimleriyle ilişkilendirerek değerlendirmek önemlidir. Uluslararası DOCOMOMO (Documentation and Conservation of Modern Movement-Modern Akımın Belgelenmesi ve Korunması) örgütünün Türkiye Ulusal Çalışma Grubu olarak 2002 yılında kurulan DOCOMOMO_Türkiye tam da böyle bir rol üstlenmekte; ulusal ve uluslararası ortam arasındaki ilişkiyi kurarken, yerel koşul ve ölçütleri göz önüne almakta ve gerektiğinde yeniden tanımlanmaları sürecini şekillendirmeye çalışmaktadır.

20. yüzyılın sona erişiyle, önceki yüzyılın modern mimarlık mirasını oluşturan yapı stoğunun belgelenmesi ve korunması yeni yaklaşım ve yöntemler gerektiren bir konu olarak ortaya çıkmıştır. DOCOMOMO_Türkiye’nin kurulduğu 2000’li yılların başında, 20. yüzyılda Türkiye’nin yapılı çevresini oluşturmuş olan mimarlık ürünleri yeterli kapsamda belgelenmemiş ve çok azı tescillenerek koruma altına alınmış durumdaydı. Hedeflerini bu bağlamda belirleyen DOCOMOMO_Türkiye, geçen 15 yıl içinde bu üretimin belgelenmesi için önemli çalışmalar yürütmüş ve dönem yapılarından tescillenenlerin sayısının artmasında etkin rol oynamıştır. Çalışma grubunu tanıtan bu sayının ilk yazısında anlatıldığı gibi, bu süreçte yürüttüğü etkinliklerle, bir yandan ülkedeki modern mimarlık mirasının envanterini geliştirip korunması için yasal süreçleri zorlarken, diğer yandan bu mirasın değeri konusunda toplumsal bilinç oluşturmaya çalışmaktadır.

DOCOMOMO_Türkiye’nin kuruluş sürecinde uluslararası örgütün talebiyle oluşturduğu ülkedeki modern mimarlık üretimini temsil eden 15 yapılık liste, 1920’lerin sonlarından 1930’ların sonlarına uzanan dönemin öne çıkan mimarları tarafından ve mimarlık tarihi literatüründe “uluslararası” olarak tanımlanan üslupta tasarlanmış olan ürünlerini öne çıkarmakta; 1950’lerin modernizmini temsil eden sadece bir yapı listede yer almaktaydı. Listelenen yapılar, aynı zamanda, ülkenin 20. yüzyıl tarihini şekillendiren Cumhuriyet yönetiminin başkenti Ankara ve en büyük kenti İstanbul’da yapılı çevrenin dönüşümünü tanımlayan ürünler arasından seçilmişti ve bu kentler dışından sadece iki yapı belirlenmişti. Seçilen yapılar, Türkiye’deki yeni politik düzenin dönüştürdüğü toplumsal yaşamın yönetim, eğitim, üretim, ulaşım ve finans alanlarının mekânsal karşılıklarını örneklemekteydiler; konut üretimi ise listede, biri Atatürk’ün konutu olmak üzere, sadece iki örnekle yer almaktaydı. Öte yandan, 2000’li yılların başında var olan az sayıdaki araştırmaya dayanarak oluşturulan ilk listenin çerçevesi, DOCOMOMO_Türkiye’nin de etkin olarak katkı sağladığı sonraki yıllarda gerçekleştirilen çalışmalarla, farklı aktörlerin üretimini de kapsayacak şekilde, zamansal, coğrafi ve işlevsel olarak genişledi. Çalışma grubunun geçen 15 yıldaki geniş kapsamlı birikimini örneklemek üzere bu sayıda detaylı olarak incelenen 15 yapı ve yapı grubu, geçen bu sürede yürütülen farklı tür etkinliklerin bir seçkisi olarak belirlenmiştir.

Gazi İlkokulu, Rıza Derviş Villası ve Balaban Camisi, uluslararası örgüte sunulan dönem “ev ödevleri”nin “fiş” olarak tanımlanan dokümanlarıyla; Çorlu Askeri Hastanesi ise ulusal olarak her yıl düzenlenen Poster Sunuşları etkinliğinde sunulan posterlerden seçilen örnek olarak bu sayıda yer alıyorlar. Bu yapıları sunan belgeler, DOCOMOMO_Türkiye’nin dönem mimarlığının envanterini geliştirmek üzere uyguladığı değişik yöntemleri örnekliyor.

İnönü Stadı ve Hilton Oteli için hazırlanmış olan tescil öneri metinleri ile İller Bankası ve İstanbul Atatürk Kültür Merkezi ile ilgili bu dönemde gerçekleştirilen çalışmaları ve sonuçlarını kronolojik listeler halinde sunan metinler ise, çalışma grubunun modern mimarlık ürünlerinin korunması için yasal alanda sürdürdüğü desteğin detaylarını göstermek üzere seçildiler.

Öte yandan, çalışma grubunun ilk kez ve uluslararası ölçekte Ataköy yerleşkesinin I. ve II. kısımlarına odaklanarak gerçekleştirdiği çalıştayı tanıtan metin, grubun modern miras üzerine yürüttüğü kapsamlı analiz ve değerlendirme çalışmalarını örnekliyor. Türkiye’de 2000’li yıllarda modern mirasın belgelenmesi, korunması ve sahiplenilmesi süreçlerinde öne çıkan ve DOCOMOMO_Türkiye’nin de bu süreçlerde etkin rol aldığı diğer örnekler olarak seçilen Ankara Elektrik ve Havagazı Fabrikası, Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, Saraçoğlu Mahallesi, Ulus Meydanı, Büyük Ankara Oteli, Karşıyaka Atatürk, Zübeyde Hanım ve Kadın Hakları Anıtı hakkındaki metinler ise, süreçleri takip etmiş olan çalışma grubu üyeleri ya da ortak bir platformda buluşarak katkıda bulunmuş olan kişilerce bu sayı için yazıldılar.

DOCOMOMO_Türkiye’nin belgeleme ve koruma hedefiyle gündemine aldığı modern mimarlık ürünlerinden bir seçki sunan bu sayıda yer alan 15 yapı ve yapı grubu, çalışma grubunun odağının, kuruluşundan bugüne, Cumhuriyet’in kurulduğu 1920’li yılların başından 20. yüzyılın ikinci yarısında 1970’li yıllara uzanan bir kronolojik çerçeve içinde üretilmiş ve modern kimliği çeşitlenen mimari üretimi kapsayacak şekilde genişlediğini gösteriyor. Benzer şekilde, çalışmaların içeriği, hem Ankara ve İstanbul’un dışındaki mimari ürünleri, hem temsili kamusal yapıların ötesine ulaşan kentsel mekân, konut, spor alanı, cami ve anıt gibi yapı ve yapı gruplarını, hem de öne çıkan mimarlar dışındaki aktörlerin katkısıyla da üretilmiş olan örnekleri içererek çeşitlenmiştir.

Bu sayının içeriğinde görüldüğü üzere, grubun çalışmalarının kapsamının genişlemiş ve Türkiye’nin modern mirasının belgelenmesi ve korunması sürecinde oldukça yol alınmış olduğu söylenebilir. Öte yandan, bu yapı ve yapı gruplarının hepsinin hikâyesi olumlu sonuçlanmamış ve önemli bir çok diğer yapı gibi bunların bir kısmı da özgün karakterlerini kaybedecek şekilde dönüştürülmüş, yıkım tehdidi altında ya da yıkılmış durumdalar. Dolayısıyla bu sayı, 2000’li yıllarda Türkiye’de önceki yüzyılın mimarlığının belgelenmesi ve korunması alanında yaşanan sorunları; DOCOMOMO_Türkiye’nin bu süreçte ilgili diğer kurum ve örgütlerle birlikte yürüttüğü mücadeleyi; bu mücadele sonucunda gerçekleştirilebilmiş hedefleri ve aynı zamanda başarıya dönüşememiş çabaları özetlemektedir. Mücadelelerin başarıyla sonuçlandığı ve Türkiye’nin modern mimarlık mirasının diğer tarihi katmanlarla birlikte korunarak geleceğe aktarılabildiği nice 15 yıllara…