docomomo_türkiye’nin ilk göz ağrısı: sümerbank kayseri bez fabrikası yerleşkesinin korunması

Nilüfer Baturayoğlu Yöney, Burak Asiliskender | Modern mimarlık mirasını, mimarlık tarihinin ikonik örnekleri dışında bir bütün olarak ele alan ilk örgüt DOCOMOMO olmuştur. 1990 Eindhoven Bildirgesi’ni izleyerek, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin 1991 tarih ve R91 sayılı “20. Yüzyıl Mimarlık Mirasının Korunması” başlıklı tavsiye belgesi ile siyasi olarak da kabul gören modern mimarlık ve endüstri mirasının belgelenmesi, korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanarak geleceğe aktarılması konusunda bugün TICCIH “Endüstri Mirası için Nizhny Tagil Tüzüğü” (2003) ve “Endüstriyel Sitler, Yapılar, Alanlar ve Peyzajların Korunması için ICOMOS-TICCIH İlkeleri” (2011), ICOMOS 20. Yüzyıl Mirası Bilimsel Komitesi Madrid Belgesi (2011, 2014) ve DOCOMOMO Eindhoven-Seul Bildirgesi (2014) temel ilkeleri tanımlamaktadır. Avrupa Konseyi “21. Yüzyıl için Avrupa Kültür Mirası Stratejisi” (2017) ise tüm kültür mirası ögelerini sürdürülebilirlik çerçevesinde ele almaktadır. Ülkemizde geçerli 1983 tarih ve 2863 sayılı Kültür Varlıklarını Koruma Yasası, 20. yüzyıl, modern mimarlık ve/veya endüstri mirasının korunması konusunda herhangi bir madde içermediğinden, öncelikle Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu ile ilişkilendirilen ek kavramlar geliştirilmiş ve Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun 1999 tarih ve 662 sayılı ilke kararı ile 20. yüzyıl yapıları için daha geniş bir çerçeve oluşturulmuştur. Ancak 2005 tarih ve 5366 sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması hakkındaki yasa, 2005 tarih ve 5393 sayılı Belediyeler yasası ve 2012 tarih ve 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi hakkındaki yasa, özellikle 20. yüzyılda gelişmiş kentsel alanların ve aynı döneme ait yapıların kontrolsüz ve rant odaklı dönüşümüne olanak vermekte ve teşvik etmektedir.1

2002 yılından başlayarak Türkiye’de modern mimarlık mirasının belgelenmesi, korunması ve yaşatılması için çalışmalar yapan DOCOMOMO Türkiye Ulusal Çalışma Grubu, kamuoyu oluşturarak, ilgili diğer örgüt ve kuruluşları paydaş yaparak ve ulusal ve uluslararası ilkeler ile yasal gerekçelerden yararlanarak, günümüzde büyük tehdit altında olan bu yapı, yapı grubu ve alanları geleceğe aktarmaya çalışmaktadır. Bu örnekler arasında Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Yerleşkesi ilktir ve korunan ve dönüştürülerek yaşatılan bir alan olarak Türkiye mimarlık ve korumaonarım tarihi açısından güncel bir başarı öyküsüdür.

1932-1935 yılları arasında SSCB mali ve bilimsel desteğiyle, I. Nikolaev yönetiminde bu proje için oluşturulan Türkstroj tröstü tarafından tasarlanarak yaklaşık 1 milyon metrekarelik bir alan üzerinde inşa edilen Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Yerleşkesi, yalnızca büyük bir sanayi yatırımı olmakla kalmamış, aynı zamanda Türkiye’nin taşra merkezlerinden biri olan Kayseri’nin kentsel ve ekonomik gelişimi için gerçekleştirilmiş sosyo-kültürel bir yatırıma dönüşmüştür. 1996 yılında Türkiye, tüm devlet fabrikalarında üretimi durdurmaya karar vermiş ve Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası da 1999 yılında kapanmıştır. Ancak dönemin Dışişleri Bakanı İsmail Cem’in girişimiyle ulusal öneminin tanınması sayesinde özelleştirme kapsamından çıkarılmış ve Erciyes Üniversitesi’ne tahsis edilmiştir. Aynı dönemde Kayseri Büyükşehir Belediyesi, artık kentin yerleşim alanlarının içinde kalmış olan yerleşkenin bir bölümünü, üretim yapılarını ortadan kaldırarak, yeşil alana dönüştürmeyi önermiştir. Türkiye Cumhuriyeti tarihi açısından önemi kadar mimari tasarım nitelikleriyle de öne çıkan yerleşkenin tescili için, o dönemde Erciyes Üniversitesi öğretim elemanı olan B. Asiliskender’in girişimiyle DOCOMOMO_Türkiye ilgili Kayseri Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’na başvuruda bulunmuş ve yerleşke ile içindeki yapılardan bazıları kurulun 12.12.2003 tarihli, 3484 sayılı ve 30.01.2004 tarihli, 3510 sayılı kararları ile kültür varlığı statüsü kazanmıştır. 2007 yılın-

da DOCOMOMO_Türkiye yeni bir başvuruda bulunmuş ve 2008 ve 2009 yıllarında alınan ek kararlarla yerleşkenin koruma alanı genişletilmiş ve içindeki tüm önemli yapılar “anıt” statüsü kazanmıştır. Kurulun öngörüsüyle “I. Grup” olarak tescillenen bu yapıların koruma-onarım ve yeniden işlevlendirme (adaptive reuse) projeleri de, Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun 660 sayılı ilke kararı uyarınca, çok daha dikkatli biçimde ele alınarak gerçekleştirilmektedir.

Mülkiyeti Maliye Hazinesi’ne ait olan yerleşkenin tüm yapıları içeren yaklaşık 350 bin metrekarelik kısmı 20.04.2012 tarihinde, üniversite hizmetlerinde kullanılmak üzere yeni kurulan Abdullah Gül Üniversitesi’ne tahsis edilmiştir. Alana ilişkin olarak AGÜ Mimarlık Fakültesi öğretim üyeleri B. Asiliskender, N. Baturayoğlu Yöney ve Ö. Kevseroğlu Durmuş tarafından hazırlanan Master Plan, Kayseri KVK Bölge Kurulu tarafından 23.07.2014 tarihinde onaylanmıştır. AGÜ “toplumsal fayda” üretmeye odaklanan eğitim ve araştırma yaklaşımıyla yeni bir üniversite modeli geliştirmektedir. Bu yaklaşım, bir arada düşünmeye, tartışmaya ve üretmeye olanak sağlayan mekânlara ihtiyaç duymaktadır. Bu çerçevede AGÜ, birbiri ile iletişim içinde derslikler, atölyeler, laboratuvarlar ile kütüphane ve sosyal alan kullanımlarının yeniden tanımlandığı “açık kampüs” düzeninde yapılanmayı ilke edinmiştir. Dolayısıyla Master Plan’ın amacı, sadece öğrenciler, öğretim üyeleri ve çalışanlara yönelik değil, aynı zamanda Kayseri ve çevresinde yaşayanların da bilim ve sanatla buluşacağı bir yerleşke kurgulamaktır.

Master Plan tamamlanmadan önce, 2013 yılında inşaatına başlanan ve 2014 yılında hizmete giren, yapım sistemi ve mevcut mimari kimlikten farklı yaklaşımıyla dikkat çeken AGÜ Rektörlük Binası, E. Arolat (EAA – Emre Arolat Architects) tarafından tasarlanmıştır. 1964 yılında inşa edilen ek ambar yapılarının üzerini örten yapı, kampüsün güney sınırını tariflemekte ve ambarların kısmen korunan strüktürleri ile kurduğu ilişki ile öne çıkmaktadır. Yapı, 2016 Ulusal Mimarlık ödülüne layık görülmüştür.

Yukarıda aktarılan süreçte, DOCOMOMO_ Türkiye’nin girişimiyle 2009 yılında tek yapı olarak “I. grup kültür varlığı” statüsü kazanan Büyük Ambar Binası için restorasyon ve yeniden işlevlendirme projeleri, yine AGÜ Mimarlık Fakültesi öğretim üyeleri B. Asiliskender ve N. Baturayoğlu Yöney tarafından tasarlanmış,

Mimar İ. Kuşkaya’nın desteğiyle çizilmiştir. 2015-2016 yıllarında gerçekleştirilen uygulamada Y. Mimar Restorasyon Uzmanı A. Özer danışmanlık yapmıştır. AGÜ Sümer Kampüsü Büyük Ambar Binası sınıflar, stüdyolar; öğretim üyesi ve yardımcılarına ait ofisler, öğrenci çalışma ve yaşam alanları ile yemekhane ve kafe gibi servis alanlarını içermektedir. Yapı, Türkiye Mimarlık Yıllığı 2016 seçkisinde yer almıştır. Restorasyon ve yeniden işlevlendirme projeleri yine yazarlar AGÜ Mimarlık Fakültesi öğretim üyeleri B. Asiliskender ve N. Baturayoğlu Yöney tarafından tasarlanan İtfaiye ve Büro Binaları ise yerleşke ile kent arasındaki sosyal ve kültürel iletişimi desteklemek üzere restoran, öğrenci merkezi ve revir olarak işlevlendirilmiştir. Yapılar niteliksiz eklerinden arındırılarak, yeni işlevlerini destekleyecek çağdaş eklerle biçimlendirilmiştir.

Yerleşkede bulunan Elektrik ve Buhar Santrali Binaları, E. Arolat (EAA – Emre Arolat Architects) tarafından hazırlanan projelerle restore edilmiş ve T.C. Cumhurbaşkanlığı Abdullah Gül Müze ve Kütüphanesi olarak yeniden işlevlendirilmiştir. Müze, H. B. Kahraman’ın küratörlüğünde Türkiye’nin demokrasi serüvenini anlatan kalıcı bir sergiye ev sahipliği yapmaktadır. Yapılar Türkiye Mimarlık Yıllığı 2016 seçkisinde yer almıştır.

Uygulaması henüz tamamlanmayan AGÜ Sümer Kampüsü Giriş Binaları ise kurumun üçüncü nesil üniversite misyonu doğrultusunda, üniversiteyi kent ve kentliler ile buluşturacak mekânsal bir arayüz olarak tasarlanmıştır. Restorasyon ve yeniden işlevlendirme projeleri AGÜ Mimarlık Fakültesi öğretim üyeleri B. Asiliskender ve N. Baturayoğlu Yöney tarafından hazırlanan ve Mimar İ. Kuşkaya’nın desteğiyle çizilen yapılardaki uygulama çalışmalarına 2015 yılında Y. Mimar Restorasyon Uzmanı A. Özer danışmanlığında, Büyük Ambar binası ile birlikte başlanmıştır. Ancak uygulama çeşitli nedenlerle iki yıldır tamamlanamamıştır.

İTÜ FBE Mimarlık Anabilim Dalı Restorasyon Yüksek Lisans Programı’nda Prof. Dr. Y. Kahya Sayar danışmanlığında, Mimar B. Elagöz Timur tarafından tez konusu olarak ele alınan AGÜ Sümer Kampüsü Bakım ve Tamir Atölyesi ve Dökümhane Binası restorasyon ve yeniden işlevlendirme projeleri de2, AGÜ misyonu çerçevesinde AGÜ Mimarlık Fakültesi öğre-

tim üyeleri B. Asiliskender ve N. Baturayoğlu Yöney desteğinde Sanayi Müzesi ve Mimarlık Araştırma Merkezi olarak yeniden ele alınarak sürdürülmektedir.

Fabrika Binası için restorasyon ve yeniden işlevlendirme projeleri ise 2017 yılından beri Han Tümertekin (Mimarlar Tasarım) tarafından yürütülmektedir. Çok işlevli bir yapı olması öngörülen yaklaşık 35 bin metrekare kapalı alana sahip bu yapı içinde, laboratuvarlar, ofisler, teknoloji ve kuluçka merkezleri ile konferans salonları ve diğer sosyo-kültürel alanlar olması planlanmaktadır.

Bugün AGÜ Sümer Kampüsü Lojmanları ve Öğrenci Köyü’nü oluşturan, İç ve Dış Vazife Evleri ile İdari Birimler tarafından kullanılan Müdüriyet Binası ise, Kayseri KVK Bölge Kurulu’nun izniyle 2012-2014 yılları arasında “basit onarım” uygulaması olarak yenilenmiştir. Bu kapsamda ele alınmayan ve harap halde bırakılan müştemilatların, Öğrenci Köyü’ne hizmet edecek servis birimlerine dönüştürülmesi yönünde 2014 yılında restorasyon ve yeniden işlevlendirme projeleri AGÜ Mimarlık Fakültesi öğretim üyeleri B. Asiliskender ve N. Baturayoğlu Yöney ile H. Köksal ve M. Babayağmur (Argeus Mimarlık) tarafından hazırlanmış, 2015 yılında Kayseri KVK Bölge Kurulu tarafından onaylanarak, uygulaması 2017 yılında tamamlanmıştır.3

1999 yılında üretimin durdurulmasıyla başlayan süreç, 2003-2004 ve 2008-2009 yıllarında gerçekleştirilen tescilleri ve alanın önce Erciyes Üniversitesi’ne daha sonra da 2012 yılında Abdullah Gül Üniversitesi’ne tahsisini

izleyerek, AGÜ vizyonu ve misyonu doğrultusunda bir açık kampüs tasarımına dönüşmüştür. Aynı tarihlerde kapatılan ve özelleştirilen ya da yerel idarelere devredilen diğer illerdeki Sümerbank yerleşkeleri göz önüne alındığında, yapıların hemen hemen hepsinin korunduğu ve restorasyon projeleri ile yeniden işlevlendirilerek kullanıldığı Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Yerleşkesi ya da yeni adıyla AGÜ Sümer Kampüsü, hem ülkemiz hem de DOCOMOMO_Türkiye için özel bir başarı öyküsüdür. 1 N. Baturayoğlu Yöney, “Modern Mimarlığın Kültür Varlığı Olarak Kabulü ve Tescil Sorunları”, TOL Mimarlar Odası Kayseri Şubesi Mimarlık Kültürü Dergisi, Güz 2010 - Bahar 2011, S. 9-10, s. 130-149. Y. Salman, Z. Önsel Atala, N. Baturayoğlu Yöney, “A Model for an Integrated Multi-disciplinary Approach for the Preservation of 20th Proceedings Century and Modernist Architectural Heritage”, of the Built Heritage (BH) 2013 – Monitoring Conservation Management, M. Boriani, R. Gabaglio, D. Gulotta (yay. haz.), Milano, İtalya, s. 297-306, 2013. N. Baturayoğlu Yöney, “Modern Mimarlık Mirasının Kabulü ve Korunması: Uluslararası Ölçüt ve İlkelere İlişkin Bir Değerlendirme”, Restorasyon Konservasyon Çalışmaları, İBB KUDEB, İstanbul, S. 17, s. 62-76, 2014. N. Baturayoğlu Yöney, B. Asiliskender, A. Özer, “Adaptive Re-Use of Industrial Heritage: Resilience or Irreparable Loss?”, Proceedings of the 14th International DOCOMOMO Conference “Adaptive Re-use: The Modern Movement Towards the Future”, A. Tostoes, Z. Ferreira (yay. haz.), DOCOMOMO_International and Casa da Arquitectura, Lizbon, s. 963-968, 2016.

N. Baturayoğlu Yöney, Y. Salman, E. Omay Polat, “Turkey”, Time Frames: Conservation Policies for Twentieth Century Architectural Heritage, içinde U. Carughi, M. Visone (yay. haz.), London, Routledge, s. 332-333, 2017. 2 B. Elagöz Timur, Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası Bakım ve Onarım Atölyesi Restorasyon Projesi, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İTÜ FBE, İstanbul, 2015. 3 N. Baturayoğlu Yöney, B. Asiliskender, “Modern Mimarlık Mirasının Dönüşümünde Basit Onarım Uygulamaları: Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası İç ve Dış Vazife Evleri Örneği”, Kagir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri VI, İ. Nardereli Bülbül (yay. haz.), İBB KUDEB, İstanbul, s. 120-145, 2015. kaynaklar Anonim, “La Question de l’Industrialisation de la Turquie”, La Turquie Kemaliste, Şubat 1935, S. 5, s. 11-14. Anonim, “Combinat Textile de Kayseri”, La Turquie Kemaliste, Ekim 1935, S. 9, s. 16-19. Asiliskender, B., Baturayoğlu Yöney, N., Özer, A., “Modern Mimarlık Mirasının Onarımı ve Yeniden İşlevlendirilmesi: Kayseri Sümer Bez Fabrikası Büyük Ambar Binası”, Kâgir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri VII, F. Atay, N. Özcan (yay. haz.), İBB KUDEB, İstanbul, s. 249-276, 2016. Asiliskender, B., Baturayoğlu Yöney, N., “The Revolarization of Industrial Heritage: AGU Sümer Campus in Kayseri, Turkey”, Proceedings of the Le Vie dei Mercanti XIVth International Forum, “World Heritage and Degradation: Smart Design, Planning and Technologies”, C. Gambardella, (yay. haz.), Fabbrica della Conoscenza, İtalya, s. 1158-1164, 2016. Asiliskender, B., Baturayoğlu Yöney, N., “Regenerating an Urban Hub: The Transformation of the Sümerbank Kayseri Textile Factory to Abdullah Gül University Sümer Campus”, Conference Proceedings of Inheriting the City: Advancing Understandings of Urban Heritage, M. Robinson, Li-Jung Wang, HuiMei Chen, Yung-Neng Lin (yay. haz.), Ironbridge International Institute for Cultural Heritage, University of Birmingham, Birleşik Krallık, S. 4, s. 1-11, 2016. Asiliskender, B., Baturayoğlu Yöney, N., “Restoration and Adaptive Reuse of Modern Architectural Heritage – Case Study: Great Warehouse of the Kayseri Sümerbank Textile Factory”, REHAB2017 – Proceedings of the 3rd International Conference on Preservation, Maintenance and Rehabilitation of Historical Buildings and Structures, R. Amoeda, S. Lira, C. Pinheiro (yay. haz.), Greenlines Institute for Sustainable Development, Portekiz, s. 117-126, 2017. Baturayoğlu Yöney, N., Asiliskender, B., “The Technology of an Early Reinforced Concrete Structure in Turkey: The Great Storehouse of the Kayseri Sümerbank Textile Factory (1932-1935)”, Proceedings La Vie dei Mercanti XIII International Forum: Heritage and Technology, Mind-KnowledgeExperience, C. Gambardella (ed.), Fabbrica della Conoscenza, İtalya, s. 266-274, 2015. Baturayoğlu Yöney, N., Asiliskender, B., “From Production to Education: Reusing Kayseri Sümerbank Warehouse”, Papers Book / Libro Comunicaciones, REUSO 2015 III Congreso Internacional sobre Documentacion, Conservacion, y Reutilizacion del Patrimonio Arquitectonico y Paisajistico, P. Verdejo Gimeno, P. Porta Garcia, R. Torres Remon, I. Palomares Hernandez (eds), UPV, Valencia, İspanya, s. 1120-1127, 2015. Baturayoğlu Yöney, N., Asiliskender, B., “The Recreation of an Urban Centre: The Case of the Abdullah Gül University Sümer Campus in Kayseri, Turkey”, Proceedings of the International Conference on Changing Cities III: Spatial, Design, Landscape and Socio-economic Dimensions, A. Gospodini (yay. haz.), Grafima, Selanik, s. 1175-1785, 2017. | 1 Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası, 1935 Fotoğraf | Anonim | 2, 3 Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası, 1936 Fotoğraf | Anonim | 4 Kayseri Sümerbank Bez Fabrikası Yerleşkesi / AGÜ Sümer Kampüsü Master Planı, B. Asiliskender, N. Baturayoğlu Yöney ve Ö. Kevseroğlu Durmuş, 2014 | 5 AGÜ Sümer Kampüsü Büyük Ambar Binası, B. Asiliskender ve N. Baturayoğlu Yöney, 2014-2016 Fotoğraf | Burak Asiliskender | 6 AGÜ Sümer Kampüsü İtfaiye ve Büro Binaları, B. Asiliskender ve N. Baturayoğlu Yöney, 2014-2016 Fotoğraf | Burak Asiliskender | 7 AGÜ Sümer Kampüsü Giriş Binaları, B. Asiliskender ve N. Baturayoğlu Yöney, 2014-2019 Görsel | KUKA Mimarlık | 8 AGÜ Sümer Kampüsü Bakım ve Tamir Atölyesi ve Dökümhane Binası, B. Elagöz Timur, B. Asiliskender ve N. Baturayoğlu Yöney, 2014-2019 Görsel | KUKA Mimarlık

1

2

3

5

6