Kabotaj Kanunu amacına ulaştı mı?

1 Temmuz 1926 tarihli Kabotaj Kanunu, Atatürk’ün derin öngörüsü ile Cumhuriyetimizin ilk yıllarında atılmış, oldukça kritik adımlardır. Bu kanunların çıkarılmasında bir başka amaç ise savaştan çıkmış Türk devletinin kalkınması için gerekli olan sermayenin denizyoluyla ihracat ile artırılmasıdır. O yıllardan bu yana, oldukça düşük hacimlerde başlayan Türk deniz ticareti bugün bir noktaya ulaştıysa, bunun kökeninde bu adımlar vardır. Peki, ticari denizcilik faaliyetlerimiz geçen yıllar boyunca ne duruma geldi? Kıyılarımızdaki bağımsızlığımızın simgesi olan Kabotaj Kanunu amacına ulaştı mı?

Ticari deniz taşımacılığını güdüleyen ana unsurları “Yük, gemi ve liman” olarak üç kategoriye ayırabiliriz. Taşınacak bir yük yok ise gemi ve limanların bir işlevi kalmaz. Bu noktada iktisadi gelişim hayatidir. Zaman içinde dünyada ve Türkiye’de üretim ve tüketime bağlı olarak yük hacminin artması, deniz taşımacılığında verimlilik beklentilerini arttırmış, böylece gemi ve liman işletmeciliğinin ihtisaslaşması için zemin hazırlanmıştır. Denizcilik ile ilgili ilk anonim şirket olan Şirket-i Hayriye, Osmanlı döneminden Cumhuriyet dönemine aktarılmış kurumlardan birisi olarak, verdiği şehir hatları hizmetleri ile İstanbul’da boğazın iki kıyısını birleştirmiş, Türk toplumuna yaklaşık 94 yıl boyunca önemli hizmetler vermiştir. Şirket-i Hayriye Cumhuriyet Döneminde (Denizbank’ın yerine kurulan) Devlet Deniz Yolları Umum Müdürlüğüne bağlanmış, bu kurum da 1944 yılında Devlet Deniz Yolları ve Limanları İşletme Umum Müdürlüğü adı altında yeni bir oluşuma dönüştürülmüştür. Sonrasında 1951 yılında kurulan Denizcilik Bankası T.A.O.’nun iştiraki ile DB Deniz Nakliyat T.A.Ş. (1955), 2000 yılına kadar ülkemizin deniz taşımacılığına önemli hizmetler vermiştir. Denizcilik Bankası T.A.Ş. 1983 yılında Türkiye Denizcilik Kurumu Genel Müdürlüğü, 1984 yılında ise ikiye bölünerek Türkiye Denizcilik İşletmeleri ve Türkiye Gemi Sanayi A.Ş. adı ile iki ayrı iktisadi devlet teşekkülü haline gelmiştir. Türkiye Denizcilik İşletmeleri sahip olduğu liman ve gemileriyle kamu hizmetlerine devam ederken 1994 yılında Özelleştirme İdaresi Başkanlığına bağlanmış ve ismi TDİ Türkiye Denizcilik İşletmeleri A.Ş. olarak değiştirilmiştir. Özelleştirme Yüksek Kurulunun 2000 yılında aldığı karar ile DB Deniz Nakliyat T.A.Ş. de özel sektöre devredilmiştir. 90’lı yıllardan günümüze deniz taşımacılığında özel sektörün payı ve önemi sürekli artmış, bugün armatör ve donatan hizmetleri ağırlıklı olarak özel sektör tarafından verilir hale gelmiştir. Türk armatörler, toplamda 28 milyon DWT'yi aşan filoya ulaşmıştır. Bu gemilerin yaklaşık değeri 10.7 milyar dolardır.

Limanlarımız da birkaç istisna hariç tutulmak üzere özel sektör tarafından işletilmektedir. Osmanlı Döneminden kalma az sayıda limanın olduğu görülür. Hatta 1890 yılında İstanbul’daki Galata ve Haydarpaşa limanları hariç tutulduğunda Anadolu’daki ihracatın yüzde 86’sının İzmir, Trabzon, Samsun, Mersin ve İskenderun limanlarından yapıldığı kayıtlarda yer almaktadır. Bu liman tesisleri 1950’li yıllara kadar, 1925 tarihli Limanlar Kanununun verdiği yetkiler ile kamu kurumları tarafından işletilmeye devam etmiştir. Ancak liman alt yapılarının gelişen ticaret karşısında yetersiz kalması, gemi teknolojilerindeki gelişmeler ve 2. Dünya Savaşı sonrasındaki Soğuk Savaş döneminde önemi artan kıyı güvenliği olgusu Cumhuriyet tarihinde limanlar için bir başka kilometre taşı olan kanunun kabul edilmesine yol açmıştır. Bu kanun 1954 tarihli Limanlar İnşaatı Hakkında Kanun’dur. Kanunun 4. Maddesi gereğince liman ve iskelelerin işletilmesi TCDD’ye, günümüzdeki ismi Türkiye Denizcilik İşletmeleri A.Ş. (TDİ) olan Denizcilik Bankası T.A.O.’ya ve Belediyelere bırakılmıştır. Türkiye’de kamunun liman yatırımlarına bu kanun öncülük etmiş, bu sayede ulusal liman altyapısı oluşmuştur. Bugün halen işletilen büyük ölçekli pek çok liman, bu kanunun sonucudur.

Cumhuriyet tarihinde kamudan sonra ikinci liman işletmecileri fabrikalar olmuştur. 1987 yılında fabrika iskelelerine, ayrıca özel iskele ve limanlara 3. şahıslara yönelik limancılık hizmeti vermelerine olanak tanınmıştır. Bu sayede ülkemizde kamu limanları ile başlayan, 1987 yılından sonra fabrika limanlarıyla devam eden liman işletmeciliği, sadece limancılık hizmeti vermek üzere inşa edilen ve/ veya işletilen özel sektör yatırımları ile devam etmiştir. Türkiye’deki ilk özel sektör liman yatırımı, 1987’yılında resmi olarak kurulan, 1990 yılında Gemlik/Bursa’da inşasına başlanan ve 1992 yılında hizmete giren GEMPORT Limanı’dır. Bu dönemden sonra, Türkiye kıyılarında tamamı özel sektör tarafından gerçekleştirilen liman yatırımları hız kazanmış, kamunun yaklaşık 70 yıllık liman işletmeciliği misyonunun artık sonuna gelinmiş, kamuyu liman işletmeye iten şartlar ortadan kalkmış ve böylece kamunun liman işletmecileri olan TCDD ve TDİ’de özelleştirme kararları alınmaya ve uygulanmaya başlamıştır. Liman özelleştirmeleri 1997 yılında TDİ limanlarının özelleştirilmesi ile fiili olarak başlamış, 2000’li yıllarda TCDD limanları ile sürmüştür. Özelleştirmelerde limanlarının mülkiyeti değil, imtiyaz sözleşmeleri ile işletim hakkı 30, 36 ve 39 yıl gibi sürelerle özel sektöre devredilmektedir.

Bugün genel bir yönetim sınıflandırılması ile kamu tarafından işletilen limanlar TCDD limanları, TDİ limanları, KİT limanları (BOTAŞ, TTK Zonguldak) ve Belediye limanları (Ayvalık, Gemlik, Ordu v.b.) olarak sınıflandırılabilir. İki önemli kamu liman işletmesi olan TCDD ve TDİ, limanlarını önemli oranda özelleştirmiştir. Bugün TCDD’nin işletmeye devam ettiği limanlar Haydarpaşa ve İzmir, TDİ’nin işlettiği limanları ise SEKA Taşucu, Kabatepe, Sarayburnu, Gökçeada Kuzu ve Uğurlu limanlardır. Özel sektör tarafından işletilen limanlar ise münhasır limanlar, özelleştirilmiş limanlar ve fabrika limanları olarak kendi içinde sınıflandırılabilir. 2020 yılı itibariyle Türkiye’de değişik formda ve özellikte (iskele, şamandra, dolfen, platform vb. dâhil) 197 adet kıyı tesisi bulunmaktadır. Denizcilik sektörünün yüksek oranda bilgi birikimi ve sermaye gerektirmesi, başta devlet eliyle ve kamu hizmeti amacıyla yürütülmesini gerektirmiş, 90’lı yollarda kamunun ilgili kurumları özelleştirme uygulamaları ile işletmeci kimliğinden uzaklaşarak liman otoritesi, denetleyici ve kural koyucu kimliğine bürünmüştür. Türkiye’deki özel liman işletmecilerinin önemli bir kısmı, zamanla kendi içinde örgütlenerek TÜRKLİM çatısı altında birleşmiştir. Dernek, bugün yükün yüzde 90’ından fazlasını elleçleyen 68 liman işletmesini temsil ediyor.

Özetle Limanlar ve Kabotaj Kanunları gibi düzenlemeler ile kamu eliyle yürütülen gemi ve liman işletmeciliği yatırımları; 1990’lı yıllara kadar ticari gemilerin Türk ürünlerini yabancı pazarlara ulaştırması, liman ve iskelelerin ihracat kapısı olması, ülke içinde üretimi ve iktisadi gelişimi teşvik etmesi, sektörler bazında istihdam imkânlarını genişletmesi ile Cumhuriyetimizin bugünlere gelmesinde önemli katkılar sağlamıştır. Deniz taşımacılığının doğası gereği günümüzde ülkemiz kıyılarında yer alan limanlar, küresel ticari gemi filosuna hizmet verebilecek niteliklerle uluslararası standartlarda inşa edilmekte, modern ekipman ve yazılımlar ile donatılmakta ve çağdaş yönetim anlayışı ile işletilmektedir.