ALTIN MADENİ İŞLETMEYE KALKAN EŞKIYANIN SONU KÖTÜ OLDU
7arih boyunca hep |nemli bir maden olan altın, çatışmalara da yol açtı. Altın madenleri eşkıya tarafından sık sık saldırılan yerlerdendi. Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. yüzyılın ortalarında bir eşkıya grubu altın madeni işletip kalpazanlık yapmaya başlay
Altın, tarih boyunca para olarak kullanılması, servet, itibar ve iktidarla bir tutulması nedeniyle hep ilgi odağı oldu. Bu yüzden tarihin her döneminde altın çatışmalara yol açtı oldu. Mesela, Romalılar Helenistik dünyadan veya Kartaca’dan altınları yağmaladılar. Diğer taraftan bugünkü Romanya topraklarını işgal ederek madenlerden altın çıkarmaya başlamışlardı. İspanyollar, yeni dünya, yani Amerika’nın keşfinden sonra tonlarca altın ve gümüşü Avrupa’ya taşıdılar. Amerika’dan Avrupa’ya akan altın ve gümüş, eski dünyadaki bütün ekonomik dengeleri altüst etti.
OSMANLI’DA İLK ALTIN PARA
Roma, altını para birimi olarak kullanırken İran uzun bir süre gümüşü para birimi olarak kullandı. Selçuklular, Anadolu’da altın dinar ve gümüş dirhem darbını sürdürdüler. Moğollar da altın para darp ettiler. Ancak Fatih devrine gelene kadar Osmanlılar ve Anadolu beylikleri altın para bastırmadı. Osmanlılar altın parayı ilk defa Fatih Sultan Mehmed devrinde bastırdı.
Osmanlılar altını hem para piyasasında hem de sınai alanında kullandılar. Kuyumculuk, yaldızlama, sırmakeşlik ve dokumacılık altının kullanıldığı bazı sanayi dallarıydı. Devlet yönetimi, altın madenini para olarak tutma politikasını esas aldığından esnaf da ihtiyacı olduğunda tedavüldeki altın parayı kendi işlerinde kullanmaktaydı.
Dolayısıyla devlet bu faaliyetler üzerinde kontrol gücünü kullanırdı. Mesela, Kanuni 1552’de Halep, Antep ve Birecik’te altınlı kumaş dokunmasını yasaklamıştı. Yine İstanbul, Bursa ve Selanik dışındaki simkeşhaneler de kapatılmıştı. Osmanlılar’da altının kullanıldığı en önemli alanlardan biri de yaldız (tılâ) işi idi. Tarihçi Gelibolulu Mustafa Âlî’ye göre bu iş için bir Mısır hazinesi kadar altın harcanıyordu. 17. yüzyılda devlet, iktisaden zor duruma düştüğü için altının eşya, sırma ve simlemede kullanılmasına karşı çıkmıştı.
MADEN OCAKLARI AÇILDI
Osmanlı Devleti’nde Rumeli ve Anadolu’daki darphanelerde yerli ve yabancı altın paralar, altın eşyalar, kumaşlar gibi ürünlerden altın ayrıştırılarak para darbında kullanılabiliyordu. Bunun dışında Rumeli’de nehirlerin getirdiği altın tozundan da faydalanılıyordu. Ancak bunun miktarı yüksek değildi. Osmanlı döneminde altın ve altın madenleriyle ilgili Halil Sahillioğlu, Yavuz Erler-Selçuk Özkan, Togay Birbudak ve Mustafa Altunbay’ın araştırmaları vardır.
Osmanlılar, Anadolu’da ve Rumeli’de pek çok yerde altın çıkarmaktaydı. Bosna, Kral Pavli, Köstendil, Alacahisar, Semendire, Vulçıtrın, Selanik ve Sofya sancakları Rumeli’deki kıymetli maden ocaklarının bulunduğu yerlerdi. Osmanlılar maden bulunan yerlerin halkını “madenci, kömürcü, tomrukçu, nakliyeci” statüsünde kabul ederek vergiden muaf tutardı.
Çıkarılan madenin hangi darphaneye götürüleceği kanunnâmelerde belirtilmişti. Elde edilen ve çarklarda yıkanan maden (simli kurşun) ergitilerek kurşunu ayrılırdı. Geri kalan gümüşte altın varsa Rumeli’de “tizab” denilen nitrik asitle muamele edilerek meydana çıkarılırdı.
Madende çalışma sitemine dair düzenlemeler yapılıyordu. Mesela, 1479’da Kral Pavli vilayetindeki altın ve gümüş madenleri Dubrovnikli bir mültezime üç yıllığına iltizama verilmişti. Verilen iltizam beratında bu madenin ihyası için orada geçerli ücretlerde 200 işçi çalıştırılması gerektiği de ifade edilmişti. Ayrıca işçileri bulma konusunda bölgenin
KALPAZANLIK YAPTI
Altın madeni her zaman devletin resmi yoldan verdiği görevlilerce işletilmiyordu. İlginç bir şekilde bir eşkıya grubu altın madenini işletebiliyordu. Tomak (Tekkeköy) denilen yerdeki maden de bunlardan biriydi. Eşkıya Küçük Ali’nin işlettiği bu yerden elde edilen maden işletilmiş ve Kırım yöresinde piyasaya sürülmüştü. Buradan elde ettiği gelirle gücünü artıran Küçük Ali, bölgedeki hâkimiyetini kuvvetlendirmişti. Samsun-Erzurum arasında hâkim olduğu yerlerde halka zulmetmişti. Hatta Kelkit Vadisi’nde kendisine müstahkem yerler de yaptırmıştı.
Devlete ait madenlerde çalışan Rum ve Ermeni madencileri silah zoruyla kaçıran Küçük Ali, bunları Samsun kırsalında yer alan Tekkeköy mıntıkasında kendi adına çalıştırdı. Küçük Ali’nin Osmanlı parasını taklit edecek teknik bilgiyi elde edecek kadar zeki olduğu anlaşılıyor. Zira elde ettiği parayı Kırım yöresinde kullanmıştı.
Buna mukabil bu durum çok uzun sürmedi. Kırımlı tüccarların İstanbul’a bildirmesinden sonra Küçük Ali’nin kalpazanlığı ortaya çıktı. Osmanlı idaresinin müdahalesiyle Küçük Ali’nin yasadışı madenciliği son buldu. 1762 yılında harekete geçen Osmanlı kuvvetleri, Küçük Ali’yi Kelkit Vadisi üzerinde inşa ettirdiği kule ve kale şeklindeki istihkamlarda kuşatma altına alarak ele geçirip öldürdüler. Maden böylece devletin kontrolüne girdi. Trabzon vilayetine bağlanan maden, 1856 yılına kadar işletildi.