54-59 Hayal Ustaları
Makers of Dreams
Geleneksel gölge oyunu Karagöz ve kuklaların perde arkasındaki yapım sürecine bir bakış.
A look into the creative process behind the curtain of the traditional shadow theater Karagöz and other puppets.
El emeğine ve ustalığa dayanan geleneksel sanatlar bugün hem Türkiye'de hem de dünyada kararlılıkla yaşatılıyor. Çeşitli tiplemelerle karşımıza çıkan kuklalar ve başkahramanları Karagöz ile Hacivat olan gölge oyunu bu sanatlardan. İstanbul’daki atölyelerinde bu figürleri tasarlayıp üreten ve sahnede oynatan ustalarla konuştuk.
Requiring great effort and expertise, traditional arts are kept alive both in Turkey and around the world. There are puppets of all shapes and sizes; Karagöz and Hacivat, the main characters of Turkish shadow theater, are just two of them. We talked to the masters who design, manufacture, and perform with these figures at their workshops in Istanbul.
Çocukken, uzun kış gecelerinde, “Elektrikler bir kesilse de mum ışığında ellerimle duvarlarda denizin üzerinde uçan yelkovan kuşlarının, okyanusta sıçrayan balinaların ve dağlardaki kurtların silüetlerini oluştursam...” diye beklerdim. Öyle anlarda hayvan gölgeleri masal kahramanları olur, gizemli dünyalar sunardı bana. Yıllar sonra bu kez perdenin arkasında, hayalilerin dokunuşlarıyla dile gelen Karagöz ve iplerin ucunda hayat bulan kuklalar girdi hayatıma. Muzip, komik, zeki ve saf tiplemelerin ete kemiğe büründüğü tasvirlerle dolu düşsel atmosferlerde hikâyelerini fısıldadı içimdeki büyümeyen çocuğa. İşte o günlerin özlemiyle, insanın içini ısıtan loş ışığın aydınlattığı perdenin arka tarafına geçiyorum. Yüzleri tanıdık gelen ahşap kuklaların ayak seslerini takip ediyorum. Merakla yeni hikâyeler bekleyen bir çocuk gibi düşüyorum kuklalara ve gölgelere hayat veren ustaların peşine.
İlk durağım Karagöz ile arkadaşlarına hayat veren Cengiz Özek’in Beyoğlu’nda tarihî bir binada yer alan ve daha içeri girer girmez beni başka bir dünyaya götüren atölyesi. Taş duvarlar, Japon balıklarının yüzdüğü süs havuzu, sarnıç ve “Bu gördüğünüz, gelecekte yapmak istediğim kukla müzesinin denemesidir.” diyerek gösterdiği, duvara asılı onlarca kuklanın, figürün arasındayım.
40 yıldır kuklalarla iç içe yaşayan Özek, Karagöz ile ortaokulda resim öğretmeni sayesinde tanışmış. Karagöz figürlerinin nasıl yapıldığını öğrenip yıllar içinde kendi yazdığı oyunları sahnelemiş. Karagöz oyununda karşımıza çıkan
W hen I was a kid, I would hope for a power outage on long winter nights so that I could create with my hands on the walls in the candlelight shearwaters soaring above the sea, whales jumping in and out of the ocean, and wolves roaming the mountains. At such moments, the shadows of animals would turn into fairy-tale figures, inviting me to mysterious realms. Years later, I was introduced to Karagöz, who talked from behind the screen through hayali performers, and puppets that came alive with the movements of strings. They would whisper stories to my inner child in a dreamlike atmosphere filled with vivid descriptions of mischievous, funny, witty, and naïve characters. Feeling nostalgic for those days, I pass behind that dimly-lit screen that warms our hearts and follow the footsteps of wooden puppets whose faces seem familiar. Like a curious child waiting to hear new stories, I set out to meet masters who breathe life into puppets and shadows.
My first stop is Cengiz Özek’s workshop, housed in a historic building, in the district of Beyoğlu. This is where he brings Karagöz and his friends to life. The moment I step in, I am beamed into another world, surrounded by stone walls, a decorative pool with goldfish, a cistern, and dozens of puppets and figures, all of which he introduces to me by saying, “This is an experiment for the puppet museum I plan to open in the future.”
Living in the world of puppets for 40 years, Özek met Karagöz thanks to his art teacher in
klasik karakterler dışında kendi oyunlarındaki tiplemeler için de el emeğiyle birçok tasvir üretiyor. Düzenlediği atölyelerle bu sanatı yeni nesillere aktarıyor. Uluslararası İstanbul Kukla Festivali’ni de düzenleyen sanatçı, Karagöz oyunlarının hem figür hem de içerik yönünden güncel olması gerektiğini şu sözlerle anlatıyor: “Figür ve içeriğin bugünü takip etmesi gerek. Topkapı Sarayı’ndaki Karagöz koleksiyonuna baktığımızda, döneminde kullanılan hava balonu, şimendifer gibi örnekleri de görüyoruz. Giysilerde ise kostümler her dönem değişmiş ve güncel olanı yakalamak için çalışılmış. Benim yapmaya çalıştığım da bu.”
Bu yenilikçi bakışı oyunların içeriklerine de taşıyan sanatçı, temsillerde barış, dostluk, çevre kirliliği ve doğa sevgisi temalarını işlerken bunun sebebini ve sınırlarını şöyle açıklıyor: “Molière veya Shakespeare’e baktığımızda gördüğümüz evrensel konular herkesin içinde var olan ve hiç yok olmayan değerler. Amacım bu konuları Karagöz’ün kendi oyun dağarcığının metodolojisine sadık kalarak yorumlamak.”
Temponun önemini de vurgulayan Özek, “Sahnede geçen her boş saniye seyirciye bir saat gibi gelir. Günümüz insanının etki-tepkiyle ilerleyen bir temposu var. Sesle, görüntüyle, ışıkla doldurmak gerek o perdeyi. Sopanın ucunda olan Karagöz figürünün sizin bedeninizin bir parçası middle school. He learned how to make Karagöz figures and, over the years, has staged his own plays. In addition to the traditional repertoire of characters we see in a Karagöz play, he also creates many other figures for the characters in his plays. He hosts workshops to pass this art down to the new generation. The artist, who is also involved in organizing the International Istanbul Puppet Festival, believes that Karagöz plays should be up to date in terms of both figures and content. “The figures and the content should be in touch with the times. When we look at the Karagöz collection at Topkapı Palace, we see examples used in the past such as hot-air balloons and trains. The costumes also have changed over time with an effort to be relevant. That’s what I’m trying to do here.”
Bringing this innovative perspective to his plays, the artist deals with concepts of peace, friendship, pollution, and love of nature, and explains his reasons and limits by saying, “When we look at the works of Molière or Shakespeare, we see universal topics that are common to everyone’s lives and timeless values. My goal is to reinterpret these topics by remaining loyal to the methodology of Karagöz plays.”
Özek also emphasizes the importance of tempo and adds, “Every idle second on the stage feels like an hour for the audience. We live in a period of fast
hâline gelmesi lazım.” diyor. Bahsettiği o tempoyu tüm beden diline ve hayatına da büyük bir başarıyla yansıtıyor.
Bir sonraki durağım oyuncu ve kukla sanatçısı Cengiz Samsun’un atölyesi. Tepebaşı’ndaki atölyeyi kapı numarasına bile bakmaya gerek duymadan, girişine çizdiği duvar resimlerinden hemen anlıyorum. Tiyatrolarda oyuncu olarak sahne alan Samsun, Karagöz yapımına bir yakını vesilesiyle ilgi duymuş. “Felsefesiyle, ruhuyla, tasarımı ve zanaat gerektiren yapısıyla bana etkileyici geldi.” dediği Karagöz’ün dünyasına böylece adım atmış. Geleneksel yöntemlerle deriye şekil verip kök boyalarla renklendirdiği Karagöz tasvirlerini aslına uygun olarak, bazen de kendi oluşturduğu karakterlerle yapıyor 16 yıldır. Ahşaptan ve bezden kuklalar tasarlayıp oyunlar sahneliyor ayrıca. Meddahlık, gölge oyunu, ipli kukla ve masa kuklası disiplinlerini bir araya getirerek sahneye koyduğu Leyla ile Mecnun bu oyunlardan biri. Samsun’a göre, Karagöz oyunları sayesinde bir toplumun günlük yaşamından âdetlerine, yeme içme alışkanlıklarından eğlence anlayışına bütün sosyolojik yapısını takip etmek mümkün.
Oyunu “seyirciye göre” oynamaya önem veren Samsun, “Büyükler için tasarladığınız bir oyunu dili sadeleştirerek ve içeriği uyarlayarak çocuklatempo laden with action and reaction. You need to be able to fill that screen with sounds, images, and light. The Karagöz figure at the end of the stick has to become a part of your body.” I believe he successfully manages to reflect that tempo in his entire body language and life.
My next stop is the workshop of actor and puppet artist Cengiz Samsun. Without even looking at the door number, I realize I have arrived at his workshop in Tepebaşı thanks to his murals that adorn the entrance. Performing in theater plays as an actor, Samsun took an interest in making Karagöz puppets by means of a close acquaintance. He stepped into the world of Karagöz because it impressed him “with its philosophy, spirit, design, and engagement with crafts.” For 16 years, he has been shaping leather with traditional methods and painting it with madder, creating both classic Karagöz figures and his own characters. He also performs plays with puppets made of wood and cloth, such as Layla and Majnun, a play that brings together various disciplines such as meddahlık, shadow theater, string puppet theater, and tabletop puppet theater. Samsun believes that, through Karagöz plays, it’s possible to understand a community’s sociological structure from its daily life to customs, dietary habits to sense of entertainment.
ra da oynayabilirsiniz.” diyor. Çocuklara yönelik düzenlediği atölyelerle ve sahnelediği oyunlarla ilgili bir noktaya dikkat çekiyor: “Bazen çocuklarla önce oyun izliyor, sonra yine hep beraber kukla yapıyoruz. Çok mutlu oluyor ve sanki bambaşka bir dünyaya giriyorlar. 'Hayal' dediğimiz de zaten çocukların içinde fazlasıyla var. Yetişkinlerin hayal dünyasını aşan öyle şeyler yapıyorlar ki sanat eseri gibi. Böyle ortamlarda ne bilgisayar arıyorlar ne de cep telefonu.”
Beyoğlu’nun curcunasını ardımda bırakıp Pınar Akpınar’ın Büyükçekmece’deki atölyesine geldiğimde, ahşapta canlanmış “küçük insanlar” arasında buluyorum kendimi. Yüzleri, bakışları ve giysileri birbirinden farklı bu kuklalar ansızın dile gelip konuşacak gibiler. Akpınar, üniversitede sahne dekoru ve kukla sanatı eğitimi alırken kendini kukla yapımına daha yakın hissetmiş ve zaman içinde yüzlerce kukla tasarlamış. “Bana en yakın gelen malzeme” dediği ahşabı şekillendirip kuklalarının yüz ifadelerini boyayla ortaya çıkarıyor. Üstelik her birinin giysisini kendi elleriyle dikiyor. Kukla sanatını insanlara daha yakından tanıtmak istediğini belirten Akpınar, “Kukla sanatı ne yazık ki çok ön planda değil. Bu yüzden insanları cezbetmek ve onlara bu sanatın ne denli etkileyici olduğunu kuklalar aracılığıyla göstermek istedim. Önceleri hayal
Attaching great importance to staging plays “for the audience,” Samsun says, “You can perform a play written for adults to children if you simplify the language and adjust the content.” He makes an interesting point when he talks about his workshops and performances for kids. “Sometimes, we watch a play and make puppets with them. They seem so happy, as if they are in a completely different world. Children are by no means lacking in terms of imagination. They create such things that go beyond the imagination of adults and that are indeed works of art. In such circumstances, they do not look for a laptop or a smartphone.”
I leave the hustle and bustle of Beyoğlu and head for Pınar Akpınar’s workshop in the district of Büyükçekmece, only to find myself surrounded by “little people” brought to life in wood. Featuring different faces, looks and clothes, these puppets seem as if they are about to come alive and start speaking to me. While studying stage décor and puppetry at university, Akpınar felt a deeper interest in making puppets and has designed hundreds of them over time. She shapes wood, the material she feels closest to, and gives her puppets distinct expressions using paint. In addition, she sews a costume for each of them. Hoping to bring the art of puppets closer to people, Akpınar says,
lerim üzerinden tasarlardım karakterlerimi. Türk sinemasının ünlü oyuncularının kuklalarına sonra sonra yöneldim. Derken kuklalarını yaptırmak isteyen insanların ipli kuklalarını fotoğraflarına bakarak yüzleri, duruşları ve kıyafetlerine kadar birebir yapmaya başladım. Böylece kuklalar evlere girerek sahiplerinin hayatına minyatür bir dünya eklediler ve sevildiler.” diyor.
Pınar Akpınar yetişkinler için tüm senaryosunu ve dekorunu kendisinin oluşturduğu, tamamen kuklalardan oluşan bir tiyatro oyunu sahneleme hazırlığında. Bir kenarda hareketsiz duran figürlerden birini, “Bunlar, bir nesnenin can kazanmış hâli aslında. Her birine bir karakter verip konuşturmaya başlamak bu işin en zevkli yanı.” diyerek uzanıp alıyor. İşte o an kuklanın Akpınar’ın ellerinde canlandığına tanık oluyorum.
Modern çağın birçok yeniliğinin ve günümüzde doğan sanat akımlarının hayatımızda tuttuğu yeri bilsek de içimizi sımsıcak duygularla dolduran geleneksel sanatlara her zaman ihtiyacımız olduğunu bu görüşmelerde bir kez daha anlıyorum. Kukla yapımcıları ve gölge oyunu ustaları, el emeğiyle hayat verdikleri kuklaların ve tasvirlerin arasında geçen ömürlerinde, yıllar önce dinlediğimiz hikâyeleri sanki yeniden yorumlayarak bu ihtiyacı karşılıyor. “Unfortunately, it’s not a very popular branch of art. That’s why I wanted to impress the people and show them how impressive puppet making is. I used to design my characters based on my dreams, then I started making puppets of famous actors from the history of Turkish cinema. Afterwards, people asked me to make puppets of themselves, so I built them with strings and copied their faces, demeanors, and clothes by looking at their pictures. Therefore, puppets entered people’s homes, presenting them with a beloved and a miniature world of their own.”
Pınar Akpınar is currently working on an all-puppet play for adults for which she is writing the screenplay and designing the set. She reaches for one of the immobile figures in a corner and says, “These are objects that have been brought to life. The best part of this job is to give each of them a character and to make them talk.” That’s when I witness the puppet come alive in her hands.
I come to re-realize that although we can appreciate many innovations and art movements of the modern age, we will always need traditional arts that fill our hearts with warmth. Living a life full with figures and puppets that come alive in their hands, puppet makers and masters of shadow theater fulfill this need by reinterpreting the stories we have been hearing for generations.