Esma’nın tecellileri, deizmi yerle bir eder
Mülk-melekût (maddî/manevî), mana-i ismi-mana-i harfi gibi çeşitli bakış açıları vardır. Hepimiz kendimize, varlığa ve olaylara ya mana-i harfi, melekûti, olumlu veya mülkmelekût, maddî, olumsuz boyutundan bakarız.
Deizm de, diğer sapıtmış felsefik akımlar gibi varlığa ve Allah’a yanlış, yanıltıcı bir gözle bakar. “Allah bir sefer kâinatı yarattı, bıraktı!” der. Acaba eşyaya / maddeye, varlığa, kâinata nasıl bakmalıyız?
Kur’ân ve Peygamberimiz (asm) Esma endeksli bakış tarzını öğretmişlerdir. Her bir varlığa, âyetlerde yer alan ve hadis-i şerifte sayılan “en güzel isimler” penceresinden bakabildiğimiz ölçüde gerçek insaniyetimiz, gerçek imânımız o sayede inkişaf edecek; gelişecek, tahkikiye doğru kanatlanacaktır.
Esma, atom gibi en küçük parçadan, yıldız kümeleri ve kâinatın tamamında tecelli ederler. İnsan,“yoktan yaratma ve Samed”hariç, bütün esmasına mazhar ve ayna olmuş. Gayet tabiî ki bu tecelli,“cüz’î”dir ve“vahid-i kıyasî”diye tabir edilen, bir ölçü, bir mihenk olabilmesi için, yani, Allah’ın bütün isim ve sıfatlarını anlayabilmesi içindir.
Meselâ, Allah’ın “Hayy” sıfatı, atomda, hücrede, uzuvda, unsurlarda tecelli eder. İnsanda bütün kâinatla irtibatlı, bir santral hükmünde bir ruh şeklinde yansır. Hayvanlarda onların yapılarına uygun, bitkilerde daha başka ve cansız kabul ettiğimiz maddelerde (ki, aslında cansız değil, donukturlar; içinde elektron ve nötronlar, moleküller hareket ederler) farklı tecelli etmektedir. İnsan hayatı, ruhu ise kâinattaki bütün hayatlardan süzülerek yaratılmıştır. Allah’ın Hay ismi, her an tecelli etmektedir.
Yaratılan bir varlıkta, meselâ bir çiçekte, Rahman, Rahim isimlerinin yanında Cemil ismi tecelli eder, aynı anda Hakîm ismi, aynı anda Musavvir, aynı anda Mukaddir, aynı anda Rab, aynı anda Adil isim ve sıfatları ve hakeza da tecelli etmektedir. Ancak, bir isim merkez ve hakim konumda, diğerleri ise onun etrafında halelenmekte.
Meselâ, annelerde “Rahim” ismi merkezde iken, bir çiçekte “Cemil” ismi ön planda, sebze veya tahılda “Rezzak” ismi görünmektedir.
Allah, bütün Esma-i Hüsnası ile, “Her an yeni bir iş ve oluştadır, yaratıştadır.” (Rahman Sûresi, 29.)