બાર જ્યોતિ્મતિંગ પૈકીનું એક પ્રભાસ પાટણનું સયોરનાથ રંદિર
ભારતના 12 જ્યોરતતિર્લિંગમાં ગુજરાતના પ્રભાસક્ષેત્રમાં આવષે્લ સયોમનાથ મહાદેવનયો સમાવષેશ થા્ છે. સૌરાષ્ટ્રના દરર્ાકાંઠે આવષે્લું આ પુરાણ તીથતિ આગવું મહતવ ધરાવષે છે. આ સથળની દસમી સદી અનષે અરગ્ારમી સદીના સંરધભાગમાં એની જાહયોજ્લા્લીની ગાથા દૂર દૂર પ્રસરે્લી હતી.
અફઘારનસતાનથી એ જાહયોજ્લા્લીની વાતયો સાભં ળીનષે મબમદ ગઝનવીએ પ્રભાસ પર ચઢાઇ કરી. સયોમનાથ મરં દરનયો પહે્લયો રવધવસં ક્યો હતયો, અનષે ભારે ્લટૂં ચ્લાવી હતી. ત્ારે આ મરં દર ્લાકડાનું હત,ું થાભં ્લા પર શવૈ ધમમી રાજાઓએ સયોનાથી મઢાવ્લષે ા તથા, તનષે ા ઉપર કયોતરણીમાં હીરા, માણકષે , મયોતી, પન્ા, ગયોમદષે જવષે ા રત્યો જડાવ્લષે ાં હતા,ં ઉપરાતં આરતી સમ્ષે જષે ઘટં વગાડાતયો તષે બસયોમણ સયોનાની સાકં ળથી બાધં ્લષે યો હતયો, જષે બધું મહંમદ ગઝનવી ્લટૂં ી ગ્્લષે યો. એમ ઇરતહાસમાં નોંધ છે.
સૌરાષ્ટ્રમાં પાકાં મરં દરયો બાધં વાની પ્રથા ચયોથડ સકૈ ાથી શરૂ થઇ, તષે પહે્લાં ગફુ ા મરં દરયો હતા,ં મત્રૈ ક કાળમાં કાષ્ઠ મરં દરયો બાધં વાની શરૂઆત થઇ હતી.
પ્રભાસ પાટણની ભદ્રકાર્લ માતાના મરં દરમાં સચવા્્લષે ા એક અરભ્લખષે માં (જષે ઇ. સ. 1169માં કયોતરા્્લષે યો છે.) ચૌ્લકુ ્રાજ કુમારપા્લના સમ્ના સયોમનાથના વહીવટદાર ભાવબ્રહસપરતની દેખરખે નીચષે કુમારપા્લષે સયોમનાથ મરં દરનયો જીણયોદ્ાર કરાવ્ાનયો ઉલ્ખષે છે. એ ્લખષે માં એ મરં દરના પવૂ ચાર રનમાણતિ યોનયો પણ ઉલ્ખષે છે. જમષે ા,ં સયોમરાજષે સયોનાન,ું રાવણષે ચાદં ીન,ું કૃષણષે ્લાકડાનું અનષે ભીમદેવષે (ચૌ્લકુ ્ વશં ના) પથથરયોથી મરં દર બનાવડાવ્ું એ જીણતિ થઇ જવાથી કુમારપા્લષે મરુષે નામથી જાણીતયો પ્રાસાદ બનાવડાવ્યો. જોકે, પરુ ાણયોના સદં ભનતિ જોઇએ તયો કૃષણના સમ્માં કાષ્ઠ
મરં દરયો રચા્ાં હયોવાનયો ઉલ્ખષે જોવા મળે છે એ અદં ાજ મજુ બ 2500 વરતિ પહે્લાં એ કાષ્ટમરં દર હયોવું જોઇએ. જોકે, રાવણષે ચાદં ીનું મરં દર બનાવ્લષે તનષે યો કયોઇ સદં ભતિ કયોઇ ગ્થં માં મળતયો નથી, એટ્લષે એ દંત કથા હયોઇ શકે. પરંતુ ભીમદેવ 1્લાએ પથથરયોથી આ મરં દર બધં ાવ્લષે તષે સયોમશ્વષે ર નામથી જાણીતું હત.ું એ આ જ સયોમનાથનું રજણયોદ્ારમાં ખયોદકામ વખતષે ઉપરાઉપરી ત્રણ ખાળ (જ્લાધારીનું પાણી જવા માટને ી હયોવાનું જણા્ું હત.ું એટ્લષે કે ર્લગં ની પનુ ઃ સથાપના એક ખાળ ઉપર એક બનાવી ઊચં રાખી ગભગૃતિ હની સપાટી ઊચં ી ્લાવવામાં આવી હતી. જોકે, ઇરતહાસની જદુ ી જદુ ી તવારીખ મજુ બ આ મરં દર અનકષે રવધમમી બાદશાહયોની કાળમાં ્લટૂં ા્ું છે, તટૂ છે. એક અદં ાજ કહે છે કે, સત્તરવાર આ મરં દર તટૂ છે અનષે ફરી બન્ું છે. જોકે, 1800 વરતિ પવૂ અહીં પરૂ આવવાના કારણષે પ્રભાસ સસં કૃરતનયો અહીં રવકાસ થ્યો. આ સથળે સરસવતી રહરણ્ા અનષે કરપ્લા એમ ત્રણ નદીઓનયો સગં મ થા્ છે. એક પરુ ાણ કથા મજુ બ ચદ્રં આ રશવર્લગં ની ભારે ઉપાસના કરતયો હતયો. અનષે દેવયોએ પ્રસન્ થઇ વરદાન રૂપષે એક રવશાળ રશવર્લગં ચદ્રં નષે આપ્,ું તષે અહીં સવ્ભં સથારપત થતાં સયોમ એટ્લષે ચદ્રં , જથષે ી સયોમનાથ નામથી ઓળખા્.ું
બીજી એક કથા મજુ બ ચદ્રં નષે ક્્રયોદ દક્રાજાના શ્ાપથી મળ્યો હતયો. તષે શ્ાપના રનવારણ માટે ચદ્રં આ તીથમતિ ાં આવી દરર્ા કાઠં આવ્લષે ા રશવર્લગં પાસષે બસષે ી તપ ક્,િંુ અનષે રશવજીએ પ્રસન્ થઇ તનષે યો શ્ાપ રનવા્યો જથષે ી ચદ્રં 15 રદવસ વધષે છે અનષે 15 રદવસ ઘટે છે. એટ્લષે કે દક્ષે આપ્લષે યો શ્ાપ પરૂ તયો રનવારી ન શકા્યો, પણ ક્્ મરંદર રદવસ થા્ અનષે 15 રદવસ રનવારણ થા્ તમષે થ્.ું
મહાભારતમાં આ પ્રભાસતીથનતિ યો ઉલ્કષે ખ છે. આ ક્ત્રષે નષે ભાસકરક્ત્રષે (સ્ૂ ક્તિ ત્રષે ) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવ્ું
છે. કહેવા્ છે કે, આ ર્લગં ની પજાૂ માટે રયોજ ગગં ાજળની કાવડ, આવતી, ગગં ાજીના સરુ મશ્વષે ર ઘાટથી સયોમનાથ સધુ ી થયોડથષે યોડષે અતં રે કાવરડ્ા ગયોઠવવામાં આવ્લષે ા જષે કાવડયો પહોંચાડતા.
આ મહાદેવનું ર્લગં દસ ફૂટ ઊચં અનષે છ ફૂટના ઘરષે ાવવાળું છે, જષે ચાર ફૂટ જટષે ્લું જમીનમાં અદં ર છે. મળૂ રાજ સયો્લકં ી રશવભક્ત હતા, ત્ારે આ મંરદરની મહત્તા વધી હતી. જોકે, આઝાદી પછી 1951માં કનૈ્ા્લા્લ મુનશી, સરદાર વલ્ભભાઇ પટે્લ અનષે જામનગરના મહારાજા જામસાહેબના પ્ર્ત્યોથી આ મંરદરનયો પુનરયોદ્ાર કરા્યો. ઇ. સ. 1951માં તા. 11 મષેના રયોજ ભારતના પ્રથમ રાષ્ટ્રપરત રાજષેનદ્રપ્રસાદના હસતષે આ નવરનરમતિત
મંરદર ખુલ્ું મૂકા્ું. નૂતન મંરદરનું રશલપ સયો્લંકી ્ુગના મંરદરયો જષેવું છે. ધારમતિક માન્તા મુજબ કાશીતીથતિની ્ાત્રા જષેટ્લું પુણ્ આ મહાદેવના દશતિનથી મળે છે. અહીં શ્ારવકયો માટે પૂરતી સુરવધા ઉપ્લબધ છે. અનષે ટ્રસટ દ્ારા રહેવા જમવાની સુરવધા પણ મળે છે.