Salige seedorp Puntjie is dalk nie op ’n kaart nie, maar wel ’n besoek werd
Wat kusoorde betref, is Puntjie, ’n “versteekte” dorpie in die Kaapse suidkus, voorwaar onoortreflik.
Ongeveer vier uur se ry oos van Kaapstad, byna onsigbaar op ’n kaart, lê die kusdorpie Puntjie. Anders as die meeste ander seeplekke vandag herinner dié dorpie jou aan ’n langvergane tyd. Puntjie oorrompel jou met ’n eenvoudige argitektuur en dramatiese natuurtonele.
Ons het die eerste keer by ’n welgestelde sakeman van Johannesburg van Puntjie gehoor. Hy het die omgewing beskryf as een van die bekoorlikste landskappe wat hy nóg op sy reise deur Suid-afrika aanskou het. Sy naam is op ’n lang waglys van mense wat grond op die dorpie wil koop.
Dis nie so maklik om by Puntjie uit te kom nie, want dit is slegs bereikbaar met die grondpad wat van Vermaaklikheid af suid loop. Ons beveel ’n kaart aan waarop jy die ligging kan bepaal van die Duivenhoksrivier se monding – dis hier waar Puntjie geleë is.
Jy weet jy is op die regte plek wanneer jy ’n naambordjie met die woorde “Puntjie, no trespassing” sien. Dit kan ’n mens laat dink Puntjie is net ’n plek vir die mense wat hier bly en nie vir besoekers nie, maar die inwoners is vriendelik en gasvry – ja, ook met gaste.
Date Beukes het aangebied om ons op ’n toer deur die dorpie te neem en meer te vertel oor Puntjie se ontstaan en ontwikkeling. Date woon al sedert sy geboorte deeltyds op Puntjie. Sy huis het eers aan sy ouma behoort, wat dit toe aan sy ma nagelaat het. Hy het dit in die 02.55 vroeë jare10 Kilometerstagtig oorgeneem. Date besoek gereeld die huis, maar bly in die nabygeleë Vermaaklikheid. Toe hy in Kaapstad gewoon het, het hy Puntjie
een keer per maand besoek vir ’n wegbreeknaweek saam met sy gesin. Maar noudat hy afgetree is en die stadslewe vaarwel geroep het, is hy skaars tien minute ver. Nou is hy dikwels hier.
Buiten die huis wat Date onderhou, besit sy familie ook ’n paar ander huise op die dorpie. Dié eiendomme word van die een geslag na die volgende oorgedra en sal in die familie bly tensy hulle besluit om dit terug te verkoop aan die Molly Lazarus-trust, wat gestig is om verdere ontwikkeling op Puntjie te keer.
Die bindende aard van die trust beteken min mense kry die kans om grond hier te koop, indien hoegenaamd. Puntjie is nie ’n plek waar sommer enigiemand eiendom of grond kan koop nie. Daar is ’n lang waglys. Baie mense sal hulle tot omkopery wend, selfs miljoene aanbied net om hoër op die lys te kan wees, maar daar sal dadels van kom. Die enigste manier om híér eiendom in die hande te kry is om geduldig jou beurt af te wag – en dit kan jare duur.
“Die meeste mense hier is van ou families wat almal mekaar ken. Hulle is al geslagte lank hier,” sê Date toe ons toer begin. ’n Gesin moet eers verhuis en die trust in kennis stel voordat enigiemand op die waglys kan intrek.
Soos ons rondstap, verstaan ek dadelik hoekom niemand hier wil weggaan nie en hoekom so baie mense ’n voet in die deur probeer kry. Die lewe in Puntjie is stil en rustig. Die seebries en die klank van branders wat teen die rotse breek, gee jou siel ’n salige gevoel van kalmte.
Terwyl ons tussen die duine dwaal op voetpaadjies besaai met dooie rietgras, verduidelik Date die eenvoudige styl van die strooidakhuisies: Dié kapstyl-argitektuur dateer uit die 18de eeu toe die eerste setlaars in die voetspore van die Portugese grondleggers gevolg het.
In die sestiende eeu, toe seilvaart al manier was vir internasionale handel, sake en reise, het baie mense rondom Afrika gevaar deur die Agulhas- en Benguela-seestroom te volg. Kaptein Manuel de Mesquita Perestrelo, ’n Portugese navigeerder en kartograaf, het presies dít gedoen toe hy en sy bemanning in 1554 noord van die GrootVisrivier skipbreuk gely het. Hy was een van 64 oorlewendes uit ’n bemanning van 473. Hulle het Puntjie die eerste >
keer gesien toe hulle deur die bosse probeer rigting kry het tot in Delagoabaai. Daar is hulle uiteindelik gered. Die kaptein het in 1575 en 1576 teruggekeer om die suidooskus van Suid-afrika te verken, maar hulle het hulle eers later kom vestig – toe vryburgers in die Duivenhoksrivier begin visvang het. Uiteindelik het meer as 200 Portugese vissermanne en hulle gesinne dié gebied hulle huis genoem.
Puntjie is geleë waar twee seestrome – die Agulhas, wat suid vloei van die warm Mosambiek- en Madagaskarstroom af, en die koue Benguela, wat noord vloei om die warm keerkringe by die ewenaar te verkoel – bymekaar kom. Saam word dié twee strome erken as deel van ’n wêreldwye “vervoerband”-sirkulasiestelsel. In die winter veroorsaak die interaksie tussen die Agulhas- en Benguela-strome kragtige winde in die berge al langs die kuslyn, wat kondensasie en dus reën tot gevolg het. Die winters is dus matig omdat daar gereeld ’n skielike nat, grys wasigheid oor die gebied hang.
In 2004 het só ’n nat winter in Vermaaklikheid oorstromings in Puntjie veroorsaak. Date sê dele van die Duivenhoksrivier het meer as 6 m per minuut gestyg! Hoewel die meerderheid van die huise se fondament net die minimum skade opgedoen het, het al daardie water verwoesting op die landskap veroorsaak met langdurige negatiewe gevolge op die natuurlike plantegroei in die gebied.
Soos die rivier opgestoot het, het uitheemse bome wat afgekap, maar nooit van die hoërliggende landbougebiede verwyder is nie, met die Duivenhoksrivier begin afdryf. Dit het stroomaf wortel geskiet en die rivierbeddings van Puntjie begin oorneem. Die inheemse spesies kon nie kers vashou by die indringers wat met hulle groot dors onstuitbaar was nie. Die stryd tussen uitheems en inheems duur vandag nog voort. Die indringerspesies, anders as die inheemse plantegroei, het nie by Suid-afrika se droë klimaatstreke aangepas nie en gebruik dus meer water as wat hulle veronderstel is om te kry. Dié situasie bekommer die plaaslike mense omdat die klimaats- en reënpatrone aan die verander is soos die indringerspesies meer word.
In die vroeë dae van Puntjie se ontwikkeling was dit ’n groter probleem: Toe het inwoners swaar gesteun op reënwater uit Bronn se dam, net stroomop van Puntjie, om hulle opgaartenks te vul. Deesdae is Puntjie se waterreserwes egter nie meer ’n probleem nie. Die inwoners bring hulle eie drinkwater saam en gebruik ’n sonkragaangedrewe boorgat om badwater te kry. Die opgaartenks wat in 1940 deur Date se skoonpa, Lool de Jager, gebou is, staan vandag nog, maar word nie meer so gereeld gebruik nie. Date se opgaartenk is oorlopens toe vol.
Daar is net 54 huisies in Puntjie en dit smelt naatloos met die omgewing saam, asof dit nog altyd daar behoort het. Elkeen is in dieselfde styl gebou met hulpbronne uit die omgewing. Die basis is ’n stewige A-raam van hardehout (die oorspronklike huisies is van plaaslike melkhout gebou), en die dak is met lae rietgras bedek wat met tou bymekaar gehou word. Vir beligting word ou paraffienlampe gebruik wat van die binneste dalkbalke afhang. ’n Venster aan die see se kant sorg deur die dag vir lig én ’n gawe seebries. Die meeste van die oorspronklike huisies het nie die aanslae van die lewe oorleef nie, maar dié
‘Daar is net 54 huisies in Puntjie en dit smelt naatloos met die omgewing saam, asof dit nog altyd daar behoort het.’
wat het, is op ’n fondament van beton gerestoureer wat hulle lewensduur verleng. Omdat so baie van die huisies herbou of gerestoureer is, bestaan die nedersetting vandag uit klein en groot bungalows. Die groteres is moderner en die kleineres verteenwoordig oorblyfsels van die verlede.
Die kleiner huisies is hoofsaaklik gebruik om in te slaap en het nie ’n kombuis gehad nie. Die kookwerk is oorspronklik in ’n spesiale kapstylgebou gedoen of oor ’n buitevuur. Dit verklaar hoekom die kleiner bungalows parallel met die kuslyn gebou is – dit het die kookvure teen heersende winde beskerm. Vandag het baie van die nuwer bungalows koolstowe met ’n aluminiumskoorsteen in die kombuis.
Slaapreëlings het ook oor die jare verander. Pleks van een groot bed op die grond waarop almal slaap, soos die gebruik destyds in die klein huisies was, het die moderne groter huisies deesdae afsonderlike beddens met ruimte om tot nege mense te huisves, al is dit soms effens beknop. Daar is twee dubbelbeddens aan die agterkant van die huis en twee enkelbeddens aan die voorkant, met ’n gordyn tussenin vir privaatheid.
Date begelei ons na sy huisie – die een wat voorheen aan sy grootouers behoort het. Dit is een van die groter huise en is in 1985 herbou. Die bouwerk het ongeveer ’n week geneem en R2 900 gekos (min of meer R80 000 in vandag se markwaarde). Date het prakties gedink: Pleks van ’n gordyn om die twee slaapgedeeltes van mekaar te skei het hy ’n bed op die dakbalke gebou met ’n leer ondertoe.
Date se familie besit ook ’n klein platboomvaartuig met ’n eenvoudige enjin. Date se oom het dit in die jare sestig vir ’n luiperdvel verruil. Die boot word steeds deur die Beukes-familie gebruik – veral deur Date se seun Tinus wat graag daarmee visvang (en dan weer vrylaat). Op een so ’n visvang-ekskursie het Tinus ’n blaasoppie gevang wat nie inheems aan die gebied is nie. Hy het die blaasoppie na die Twee Oseaneakwarium in Kaapstad gestuur (waar hy werk). Toe dit tyd was om die blaasoppie vry te laat, is hy Durban toe gevlieg sodat hy in sy natuurlike habitat kon wees. Dié soort optrede is kenmerkend van die inwoners se ontsag vir die see.
Puntjie het deur die jare verskeie veranderinge ondergaan. Vergeleke met die ontwikkelings in die res van die moderne wêreld lyk dit egter of die tyd in Puntjie gaan stilstaan het. Baie dinge is nog soos dit destyds was. Puntjie se aantrekkingskrag lê in sy eenvoud, en sy sterkte lê in die beperkings wat op ontwikkeling geplaas word. Die mense wat hier woon, dink eers voordat hulle doen en, indien nodig, werp hulle alles in die stryd om Puntjie volhoubaar te maak. Hulle beperk hulle gebruik van hulpbronne en eerbiedig die pragtige kuslyn wat aan hulle geskenk is.
Ongelukkig verhoed die eksklusiwiteit van Puntjie dat Jan Alleman die rus en vrede van die plek kan geniet. Tog kan ’n mens steeds die dorpie op ’n daguitstappie besoek en met die plaaslike mense gesels – hulle is altyd bereid om ’n storie of twee te vertel.